Αθηνά Κουστένη: «Θα επιστρέψουμε στο φεγγάρι και έχουμε φιλόδοξα σχέδια για τον Άρη»

Το όνομά της έχει δοθεί σε αστεροειδή, η ίδια συμπεριλαμβάνεται στο Τop 10 των επιστημόνων της NASA, οι διακρίσεις της είναι αμέτρητες, ανήκει στις Ελληνίδες που έχουν καταφέρει να καταξιωθούν διεθνώς και έχει αφιερώσει τη ζωή της στην εξερεύνηση του Διαστήματος.

Η Αθηνά Κουστένη είναι Διευθύντρια Ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας της Γαλλίας (CNRS) και στο Εργαστήριο Διαστημικών Ερευνών και Οργάνων (LESIA) του Αστεροσκοπείου του Παρισιού-Meudon. Θεωρείται η κορυφαία αστροφυσικός της Γαλλίας και τα επιστημονικά της ενδιαφέροντα εστιάζονται στην πλανητολογία, τη μελέτη των γιγάντιων πλανητών του ηλιακού μας συστήματος, ειδικότερα του συστήματος του Κρόνου, στους πλανήτες εκτός του ηλιακού συστήματος και γενικά στην τηλεσκοπική και διαστημική εξερεύνηση του Διαστήματος.

Πρόκειται για μια γυναίκα που έχει διανύσει μια εντυπωσιακή επιστημονική ερευνητική πορεία. Άλλωστε, για την πολύτιμη συνεισφορά της έχει λάβει το Βραβείο Χάρολντ Μασούρσκι, ενώ το γαλλικό κράτος της έχει απονείμει το παράσημο της Λεγεώνας της Τιμής.

Τη συναντώ διαδικτυακά ‒ εγώ είμαι στην Αθήνα, εκείνη στο Παρίσι. Από μικρή ηλικία την ενέπνεαν τα βιβλία του Καρλ Σαγκάν και του Ισαάκ Ασίμοφ. Μιλά διαρκώς με ενθουσιασμό και πάθος για τον συναρπαστικό κόσμο του σύμπαντος, ενώ η περιέργειά της είναι ανεξάντλητη όσον αφορά την αναζήτηση απαντήσεων που δημιουργεί ένας αινιγματικός και άγνωστος κόσμος. Επίσης, έχει συμμετάσχει και οργανώσει πολυάριθμες διαστημικές αποστολές, ενώ στην επιστημονική κοινότητα συνήθως την αποκαλούν «κυρία Τιτάνα» λόγω της εξειδίκευσής της στον Τιτάνα, δορυφόρο του Κρόνου.

— Στον Άρη, όμως, πότε μπορεί να δούμε στοιχεία ζωής;

Κατά τη γνώμη μου, η σωστή ερώτηση είναι αν θα βρούμε στοιχεία τωρινής ζωής ή παρελθοντικής ή τίποτε από τα δύο. Στις δύο πρώτες περιπτώσεις θα έχουμε τη σημαντική απόδειξη ότι η ζωή μπορεί να εμφανιστεί και σε άλλα μέρη πέρα από τη Γη. Αυτό θα είναι εξαιρετικά σημαντικό, γιατί θα μας επιτρέψει να υποθέσουμε ότι η ζωή είναι ένα φαινόμενο που δεν περιορίζεται στον πλανήτη μας. Αν δεν βρούμε τίποτα, ούτε ένα ίχνος αρχαίας ζωής, θα πρέπει να συνεχίσουμε να ψάχνουμε.

Γι’ αυτόν τον λόγο έχουμε αρχίσει τη διαδικασία για την επιστροφή δειγμάτων από τον Άρη με το πρόγραμμα Mars Sample Return, μια συνεργασία NASA και ESA, έχοντας ξεκινήσει με το Perseverance Rover νωρίτερα αυτόν τον χρόνο. Τα δείγματα αυτά θα μας επιτρέψουν να μελετήσουμε στα πιο τελειοποιημένα γήινα εργαστήρια τι υπάρχει στο υπέδαφος του κόκκινου πλανήτη.

— Πόσο κοντά είμαστε σε ένα χτύπημα της Γης από μετεωρίτη;

Είναι άγνωστο πότε θα έρθει κοντά μας ένας μετεωρίτης ή κομήτης, αλλά τα πρόγραμμα πλανητικής προστασίας της NASA και της ESA εργάζονται συνεχώς ώστε να παρέχονται όλες οι αναγκαίες πληροφορίες γι’ αυτά τα φαινόμενα. Επίσης, η αποστολή Hera της ESA, που θα εκτοξευθεί το 2024, θα είναι η πρώτη έρευνα της Ευρώπης και της ανθρωπότητας γενικά στο πεδίο της τεχνικής πλανητικής άμυνας.

Η αποστολή Hera, μαζί την αμερικανική ομόλογη αποστολή DART, θα διερευνήσει τον δυαδικό αστεροειδή Δίδυμο, αξιολογώντας και μετρώντας με λεπτομέρεια τα αποτελέσματα της δοκιμής κινητικής κρούσης που θα παράγει η αποστολή DART. Έτσι, η Hera θα παράσχει εξαιρετικά πολύτιμες πληροφορίες για μελλοντικές αποστολές εκτροπής αστεροειδών, αυξάνοντας την κατανόηση της γεωφυσικής των αστεροειδών, του σχηματισμού και των εξελικτικών διαδικασιών του ηλιακού συστήματος.

— Η Γη πότε θα πάψει να υπάρχει; Μπορεί ο Τιτάνας να είναι ένας δυνάμει βιώσιμος κόσμος στο ηλιακό σύστημα;

Σήμερα ο Ήλιος είναι 4,56 δισεκατομμυρίων ετών. Όταν γίνει 10,5 δισεκατομμυρίων ετών, θα μεγαλώσει και θα μετατραπεί σε έναν κόκκινο γίγαντα. Στο τέλος αυτής της διαδικασίας η διάμετρός του θα είναι περίπου εκατό φορές μεγαλύτερη από αυτήν που είναι σήμερα και θα περάσει στην τροχιά του Ερμή και της Αφροδίτης. Η Γη, αν υπάρχει ακόμα, δεν θα είναι παρά μια απανθρακωμένη έρημος.

Στη συνέχεια, μετά από περίπου δεκατέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια θα γίνει ένας αόρατος λευκός νάνος, για να καταλήξει μαύρος νάνος. Εκείνη την εποχή θα έχουμε σίγουρα βάσεις στον Άρη και ίσως χρειαστεί να μετακινηθούμε και στον Τιτάνα, αλλά έχουμε λίγο καιρό ακόμα για να προετοιμαστούμε.

Ανακαλύψαμε πρόσφατα, εξερευνώντας το εξωτερικό ηλιακό σύστημα, ότι υπάρχουν σώματα γύρω από τους γιγάντιους πλανήτες Δία και Κρόνο που μπορεί να φιλοξενούν κατοικήσιμα περιβάλλοντα κάτω από τις επιφάνειές τους.

Αυτοί οι πλανήτες βρίσκονται πολύ πιο μακριά από τον Ήλιο και τα παγωμένα φεγγάρια, όπως η Ευρώπη, ο Γανυμήδης, ο Τιτάνας και ο Εγκέλαδος, έχουν μεγάλους υγρούς ωκεανούς νερού κάτω από την επιφάνειά τους, ενώ μερικοί έχουν οργανική χημεία και πηγές ενέργειας (π.χ. παλίρροιες ή κρυοηφαιστειότητα). Τα εξερευνούμε με αποστολές που ονομάζονται Galileo, Cassini, Juno και με την Juice, που θα εκτοξευθεί του χρόνου, με τη Europa Clipper το 2024 και την Dragonfly το 2027.

Αυτά τα σώματα, οι παγωμένοι δορυφόροι του εξωτερικού ηλιακού μας συστήματος, μπορούν κάλλιστα να αντιπροσωπεύουν τα καλύτερα εργαστήριά μας σε πλανητική κλίμακα προκειμένου να κατανοήσουμε την εμφάνιση της ζωής στον πλανήτη μας. Στο απώτερο μέλλον, δε, μάλλον θα γίνουν τα καταφύγιά μας και οι προτιμώμενες κατοικίες μας.

Ο Τιτάνας συγκεκριμένα, που είναι το μεγαλύτερο φεγγάρι του Κρόνου, μεγαλύτερος από το φεγγάρι της Γης και από τον πλανήτη Ερμή, είναι το σώμα που βρίσκεται πιο κοντά στα χαρακτηριστικά της Γης από οποιοδήποτε άλλο στο ηλιακό μας σύστημα. Αυτό το φεγγάρι-μαμούθ είναι το μόνο με πυκνή οργανική ατμόσφαιρα πλούσια σε άζωτο, όπως αυτή της Γης, και είναι ο μόνος κόσμος πέρα από τη Γη που έχει σταθερά υγρά σώματα στην επιφάνειά του, τις γνωστές λίμνες και θάλασσες υδρογονανθράκων.

Είναι επίσης το μόνο άλλο μέρος στο ηλιακό μας σύστημα που είναι γνωστό ότι έχει έναν κύκλο μεθανίου, όπως αυτός του νερού στη Γη, με όλα τα φαινόμενα που το ακολουθούν, δηλαδή τη δημιουργία σύννεφων, τη βροχή. Η επιφάνειά του είναι πλούσια σε μορφές που μοιάζουν με αυτές που έχουμε στη Γη, π.χ. βουνά, πεδιάδες, θίνες, παγωμένα ποτάμια, πιθανά κρυοηφαίστεια και άλλα.

Ακόμα, θεωρούμε ότι ο Τιτάνας έχει έναν υπόγειο ωκεανό νερού, που, σε συνδυασμό με όλα τα παραπάνω, τον κάνει ένα ιδανικό σώμα για την εξερεύνηση της αστροβιολογίας και της πιθανότητας ύπαρξης ζωής πέρα από τη Γη.

— Έχετε συμμετάσχει σε διαστημικές αποστολές του ESA και της NASA. Πείτε μας λίγα λόγια γι’ αυτήν τη συναρπαστική εμπειρία;

Έχω συμβάλει στον καθορισμό και στην ανάπτυξη διαστημικών αποστολών και στην αξιοποίηση των δεδομένων που αποκτήθηκαν για διάφορα σώματα του πλανητικού μας συστήματος αλλά και πέρα από αυτό, γεγονός που με χαροποιεί ιδιαιτέρως.

Στην αποστολή Cassini-Huygens στον Κρόνο και στον Τιτάνα, η οποία ολοκληρώθηκε το 2017, μετά από δεκατρία χρόνια έρευνας, υπήρξα μέλος της ομάδας της αρχικής φάσης καθορισμού και συνερευνήτρια τριών οργάνων. Οι μετρήσεις που προέκυψαν από αυτά και η παράλληλη επεξεργασία τους που κάναμε στη Γη μας έδειξαν τη μοναδικότητα της ατμόσφαιρας και επιφάνειας του Τιτάνα.

Επίσης, από το 2009 συμμετέχω στον καθορισμό της αποστολής JUICE, η οποία θα εκτοξευθεί του χρόνου και θα μελετήσει τον δορυφόρο Γανυμήδη ως η πρώτη αποστολή που θα τεθεί σε τροχιά γύρω από τον μεγαλύτερο δορυφόρο του ηλιακού συστήματος, ενώ θα μελετήσει και το υπόλοιπο σύστημα του Δία. Η ιδέα, ο σχεδιασμός, και η επιλογή μιας μεγάλης, καινούργιας αποστολής υπήρξε μια ιδιαίτερη εμπειρία για μένα. Επίσης, συμμετέχω στην αποστολή της Ιαπωνίας Martian Moon Explorer (MMX) που θα εκτοξευθεί το 2025 και θα φέρει δείγματα από τον δορυφόρο Φόβο.

Τέλος, είμαι μέλος της ομάδας επιστημονικού ορισμού της αποστολής ARIEL της ESA, η οποία θα εκτοξευθεί το 2028 και για τέσσερα χρόνια θα παρατηρεί χίλιους εξωπλανήτες που περιστρέφονται σε μακρινά αστέρια, κάνοντας την πρώτη μεγάλης κλίμακας έρευνα στη χημεία των ατμοσφαιρών εξωπλανητών. Ταυτόχρονα, συμβάλλω στην εξερεύνηση του Διαστήματος ως πρόεδρος ή μέλος επιτροπών της NASA και ESA καθώς και του γαλλικού CNES.

— Πόσο θα επηρεάσει τη ζωή μας η τεχνητή νοημοσύνη;

Η τεχνητή νοημοσύνη μάς βοηθάει να αναλύουμε πολλαπλά στοιχεία και να βγάζουμε αποτελέσματα και συμπεράσματα πολύ πιο γρήγορα από μια ανθρώπινη ανάλυση, αν και το ανθρώπινο βλέμμα είναι πάντα αυτό που θα έχει τον τελικό λόγο, γιατί μπορεί να υπάρξουν και σφάλματα.

— Πείτε μου μια σκέψη που κάνετε όταν παρατηρείτε τα άστρα.

Πάντα παρακολουθούσα τα άστρα από τις ελληνικές παραλίες όπου καθόμασταν με τους φίλους μου και αναρωτιόμουν από τι ήταν φτιαγμένα και τι θα μπορούσαν να μας μάθουν για το ηλιακό μας σύστημα και τη ζωή στον πλανήτη μας.

— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή; Τι σας έχει διδάξει η πλούσια ερευνητική πορεία σας;

Σε προσωπικό επίπεδο, από μικρή έμαθα πόσο σημαντικό είναι να βάζεις έναν στόχο και τον ακολουθείς. Τίποτα δεν μπορεί να σταθεί απροσπέλαστο εμπόδιο για μια γυναίκα ή έναν άντρα που ξέρει τι θέλει. Αυτό είναι σημαντικό, γιατί έτσι η ζωή που θα ζήσουμε θα είναι πλούσια και ευχάριστη, αν και χρειάζεται και λίγη τύχη για να πετύχει κάποιος αυτό ακριβώς που θέλει στις δύσκολες σημερινές συγκυρίες.

Παρ’ όλα αυτά, συμβουλεύω τους νέους να προχωρήσουν στον τομέα που διαλέγουν και τους εύχομαι να έχουν τύχη, φίλους και συγγενείς, όπως εγώ, που με βοήθησαν πολύ στη ζωή μου.

Τελειώνοντας, θέλω να υπογραμμίσω κάτι που μας αφορά όλους: πρέπει να ανησυχούμε ιδιαίτερα για διαδικασίες όπως η καύση ορυκτών καυσίμων σε μεγάλους όγκους, που μπορούν να προκαλέσουν και να επιδεινώσουν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, παράγοντας ατμοσφαιρικές συνθήκες παρόμοιες με αυτές που βρέθηκαν στην Αφροδίτη, οι οποίες θα οδηγήσουν στην καταστροφή του προστατευτικού στρώματος του όζοντος και της ατμόσφαιράς μας γενικότερα.

Η Γη έτυχε να βρίσκεται στο σωστό μέρος την κατάλληλη στιγμή και μέχρι τώρα έχει σωθεί από ένα καταστροφικό πεπρωμένο, όπως αυτό της Αφροδίτης και του Άρη. Ας το κρατήσουμε έτσι, δεν θα είναι καλύτερα;

Η σωτηρία του πλανήτη μας δεν είναι εύκολη υπόθεση. Πολλοί το επιχείρησαν ή το σκέφτονται, αλλά μέχρι στιγμής τα αποτελέσματα είναι φτωχά. Θα το πετύχει αυτή η νέα γενιά εξερευνητών;

Και μιλώντας για εξερεύνηση, θέλω να τονίσω ότι πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί όταν εξερευνούμε για να μη μολύνουμε το πεδίο της έρευνας και να προστατεύουμε την επιστημονική διαδικασία, ώστε τα δείγματα που φέρνουμε από άλλα σώματα να έχουν ληφθεί βάσει των καθιερωμένων πρωτοκόλλων πλανητικής προστασίας.

Πηγή: lifo.gr, Συνέντευξη: Γιάννης Πανταζόπουλος