Ουρανογραφία: Κόμη της Βερενίκης
Η Κόμη Βερενίκης είναι μια ομάδα αμυδρών αστεριών βόρεια της Παρθένου, που είναι κοντά το ένα στο άλλο και που από μεγάλη απόσταση φαίνονται σαν ένα νεφέλωμα δικαιολογώντας έτσι και το όνομά τους. Πράγματι, ο αστερισμός βρίσκεται μακριά από το γαλαξιακό επίπεδο, κοντά στο Βόρειο Πόλο του Γαλαξία, πράγμα που τον κάνει να φαίνεται πραγματικά σαν ένα σύννεφο αμυδρά λαμπρό στο σκοτάδι του ουράνιου θόλου στο σημείο αυτό. Ο αστερισμός κατέχει 386 τετραγ. μοίρες ανάμεσα στο Βοώτη, την Παρθένο, το Λέοντα και τους Θηρευτικούς Κύνες, χωρίς να έχει αστέρι λαμπρότερο του 4ου μεγέθους.
Με ένα μικρό, όμως, τηλεσκόπιο μπορούμε να δούμε τους υπέροχους διπλούς αστέρες 2 Com, 24 Com, 32 και 33 Com, καθώς και τον τριπλό 35 Com. Επίσης, το πολύ όμορφο σφαιρωτό σμήνος M53 (ΝGC5024), μεγέθους 7.7, πολύ πλούσιο και σφαιρικά κατανεμημένο, σε απόσταση από μας πάνω από 60.000 έτη φωτός. Ο αστερισμός όμως, είναι γνωστός κυρίως για το σμήνος γαλαξιών που υπάρχει εδώ, που ονομάζεται το Σμήνος της Κόμης και που αποτελείται από περισσότερους από 1.000 γαλαξίες που εκτείνονται και στην Παρθένο και στους Θηρευτικούς Κύνες. Οι γαλαξίες του σμήνους αυτού είναι πολύ ομαλά κατανεμημένοι, με τους μεγάλους ελλειπτικούς στο κέντρο και τους σπειροειδείς ομοιόμορφα κατανεμημένους στην περιφέρεια. Το σμήνος είναι σε κατάσταση ανάπαυσης (relaxed), αφού έχει περάσει από όλα τα στάδια της εξέλιξης και η κινητική του ενέργεια έχει κατανεμηθεί ομοιόμορφα. Είναι από τα πιο πλούσια σμήνη γαλαξιών που υπάρχουν στη γειτονιά του δικού μας, βρίσκεται 2°, από το γαλαξιακό πόλο και απέχει από εμάς γύρω στα 320 εκατομμύρια έτη φωτός. Από τους άλλους γαλαξίες άξιοι αναφοράς είναι ο NGC4565, ο ωραιότερος σπειροειδής σε προφίλ του ουρανού, και ο M64 που ονομάζεται «Ο Μαυρομάτης» – (Black eye galaxy).
Η ιστορία της Κόμης της Βερενίκης είναι τόσο όμορφη και περιπετειώδης όσο και η ιστορία του ανθρώπου στη γη. Ο μύθος και η ιστορία πλέκονται και είναι δύσκολη η διάκρισή τους. Ας δούμε, λοιπόν, με τη σειρά την ιστορία αυτή.
Ο Ερατοσθένης, στα τέλη του 2ου π.Χ. αι. ανέφερε τον αστερισμό ως Κόμη της Αριάδνης, όταν περιέγραφε το διάδημα της Αριάδνης. Παράλληλα, όμως, μιλώντας για τον αστερισμό του Λέοντα, ανέφερε και τους «αμόρφωτους» αστέρες που υπάρχουν εκεί, στην ουρά του Λέoντα, ως «Πλόκαμος Βερενίκης Ευεργέτιδος», άγνωστο όμως για ποια Βερενίκη μιλούσε. Πολύ πιθανόν, όμως, να αναφερόταν στη γυναίκα του Πτολεμαίου του Γ’ του Ευεργέτη. Η Βερενίκη αυτή ήταν κόρη του Μάγα, που ήταν δυνάστης της Κυρήνης, και της κόρης του βασιλιά της Συρίας Αντιόχου του Α’, Απάμης. Παντρεύτηκε με το διάδοχο του αιγυπτιακού θρόνου Πτολεμαίο τον Γ’ στα μέσα του 2ου π.Χ. αιώνα. Για τη Βερενίκη αυτή υπάρχει ένας θρύλος που συνδέεται άμεσα και με το σχηματισμό του αστερισμού. Ο άντρας της εξεστράτευσε στην Ασία και η γυναίκα του, που ανησυχούσε γι’ αυτόν, έταξε στην Αφροδίτη την ωραία της κόμη αν ο άντρας της γύριζε νικητής. Έτσι κι έγινε. Ο άντρας της γύρισε νικητής και η Βερενίκη έκοψε τα ωραία και πλούσια μαλλιά της και τα αφιέρωσε στο ναό της Ζαφυρίου Αφροδίτης στο Ζαφύριο. Το γεγονός αυτό συγκίνησε το λαό της Αλεξάνδρειας και ο αστρονόμος Κόνων ο Σάμιος, για να κολακεύσει το ζευγάρι και για να απαθανατίσει την κόμη της βασίλισσας, ανάγγειλε ότι η κόμη αρπάχτηκε στον ουρανό και έγινε ο αστερισμός της Κόμης ή Πλοκάμου της Βερενίκης. Ίσως στη Βερενίκη αυτή, που τιμήθηκε και με κοπή νομίσματος στην Έφεσσο (258-202 π.Χ.), να αναφερόταν ο Ερατοσθένης, όταν έλεγε «Βερενίκης Ευεργέτιδος».
Ο Άρατος, όμως, που έζησε την ίδια χρονική περίοδο , στα «Φανόμενά» του περιγράφει άστρα που (σε μετάφραση δική μου) «Το ένα μετά το άλλο περιστρέφονται αμόρφωτα και χωρίς όνομα», δηλαδή δεν δίνει κανένα όνομα.
Ο Καλλίμαχος, από την άλλη μεριά, επίσης σύγχρονος του Αράτου, αφιερώνει ποίημα στο «Βόστρυκο Βερενίκης», πoυ δυστυχώς δε διασώθηκε, αλλά διασώθηκε μια πολύ όμορφη περιγραφή της Κόμης της Βερενίκης, του αστερισμού δηλαδή, από τον Κάτουλο, που μιμούνταν τον Καλλίμαχο (όμορφη μετάφραση υπάρχει στα αγγλικά και στα ελληνικά).
Ο Πτολεμαίος, το 2ο μ.Χ. αιώνα, ονομάζει ένα σύμπλεγμα αστέρων «Πλόκαμο», αλλά είναι τρεις αμόρφωτοι αστέρες του Λέοντα, που τους χαρακτηρίζει και «νεφελοειδή συστροφή». Το ίδιο έκανε έναν αιώνα πιο μπροστά ο Manilius, χωρίς όμως ούτε αυτός να αναφέρει το όνομα της Βερενίκης.
Μήπως, όμως, το όνομα της Βερενίκης προερχόταν από το όνομα «Φερενίκη», αυτή που φέρνει τη νίκη, που έγινε Βερενίκη από τους Μακεδόνες απογόνους της Αλεξάνδρειας; Μήπως ο αστερισμός έχει μακρύτερη ιστορία;
Στην αρχαία Αίγυπτο ήταν οι «Πολλοί Αστέρες». Οι Κινέζοι είχαν εδώ πολλούς αστερισμούς, που ήταν όμως ονόματα βαθμών του στρατού, όπως στρατηγός, ανώτερος αξιωματικός κ.λπ. Οι Άραβες, από την άλλη μεριά, εδώ ίσως είχαν τη «Μικρή λίμνη» («Αλ Χαούντ»), όπου η Γαζέλα, ο δικός μας Λέων, δροσιζόταν. Όλοι οι λαοί της Ασίας, λοιπόν, είχαν διαφορετικά ονόματα αντί για Βερενίκη.
Το Μεσαίωνα η Βερενίκη έγινε Βερονίκη, αγία των καθολικών, που σκούπισε με ύφασμα το πρόσωπο του Χριστού όταν Εκείνος κουβαλούσε το σταυρό του στο Γολγοθά και το πρόσωπό του αποτυπώθηκε στο πέπλο της.
Οι περιπέτειες αυτής, όμως, συνεχίστηκαν, με παρεξηγήσεις μεταφράσεων από τα λατινικά και με λαθεμένες θέσεις του Λατίνου Πλίνιου ως προς τα άστρα. Αυτός, στο βιβλίο του «Historia Naturalis», κάνει μια λαθεμένη τοποθέτηση ως προς τον αστερισμό. Γράφει: «… στην Ιταλία δεν μπορούμε να δούμε ούτε τον Κάνωβο ούτε την Κόμη της Βερενίκης» («… nee Canopum Italia et quern νocant Berenices crinem»).
Οι Ολλανδοί, όμως, που ήταν καλύτεροι παρατηρητές των ουρανών, καθότι θαλασσοπόροι, γνωρίζοντας ότι η Κόμη της Βερενίκης είναι ορατή στην Ιταλία (μεσουρανεί σ’ αυτούς όπως και σε μας, τον Απρίλη), μετέφρασαν το κείμενο λαθεμένα λέγοντας: «στην Ιταλία δεν μπορούμε να δούμε τον Κάνωβο που λέγεται αλλιώς Κόμη της Βερενίκης». Έτσι, ακόμη ένας αστερισμός του Νότου σχηματίστηκε με το ίδιο όνομα. Και ο αστερισμός αυτός, ο λαθεμένος, πέρασε σε πολλά κείμενα και σε πολλούς άλλους ερευνητές και πνευματικούς ανθρώπους κυρίως.
Όλες αυτές οι παρεξηγήσεις και τα λάθη και οι περιπέτειες του αστερισμού αυτού διαλύθηκαν μετά το 1602. Ο μεγάλος επιστήμονας Tycho Brahe τον κατέγραψε ως ξεχωριστό αστερισμό και τον τοποθέτησε εκεί που βρίσκεται σήμερα. Και όλα αυτά έγιναν για έναν αμυδρό αστερισμό του ουρανού.
Φανταστείτε, λοιπόν, τι παρελθόν κρύβουν άλλοι αστερισμοί , πιο πλούσιοι, πιο λαμπροί και πιο χαρακτηριστικοί, που κάνουν αισθητή την παρουσία τους στον ουράνιο θόλο. Πόση ομορφιά πρέπει να κρύβει η ιστορία τους και πόσα έχουν να μας μαρτυρήσουν για την ιστορία του ανθρώπου πάνω στη Γη!
Απόσπασμα από το βιβλίο:
«ΟΥΡΑΝΟΓΡΑΦΙΑ – Η Ιστορία και η Μυθολογία των Αστερισμών»,
εκδ. ΠΛΑΝΗΤΑΡΙΟ Θεσσαλονίκης
Βρείτε το βιβλίο εδώ.
