Αποκλειστική συνέντευξη του καθηγητή Θανάση Οικονόμου στο Πλανητάριο Θεσσαλονίκης

Είναι μεγάλη τιμή και χαρά για μας το γεγονός ότι είμαστε σε θέση να εγκαινιάσουμε αυτό το blog με μία αποκλειστική συνέντευξη που μας παραχώρησε ο φημισμένος Έλληνας καθηγητής Αστροφυσικής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο και επί δεκαετίες συνεργάτης της NASA κ. Θανάσης Οικονόμου. Ο κ. Οικονόμου βρέθηκε για μια σύντομη επίσκεψη στη Θεσσαλονίκη αμέσως μετά από την παραμονή του στη Γερμανία κατά την τελική φάση προσέγγισης της αποστολής Rosetta στον κομήτη 67P/Churyumov-Gerasimenko.

Κύριε Οικονόμου, ήσασταν στο κέντρο ελέγχου της αποστολής στο Ντάρμστατ της Γερμανίας;

Στο Ντάρμστατ είναι το κέντρο ελέγχου της Rosetta, του σκάφους που βρίσκεται σε τροχιά γύρω από τον κομήτη, εγώ βρισκόμουν στο DLR (Deutche Aerospace Center) στην Κολωνία.

Όμορφη πόλη η Κολωνία, δεν συμφωνείτε;

Να σας πω δεν την είδα καθόλου, εμείς είμασταν κλεισμένοι στο κέντρο, εκεί τρώγαμε, κοιμόμασταν, δεν βγήκαμε καθόλου. Είχαμε αγωνία.

Κύριε Οικονόμου, γιατί είναι σημαντική για την αστρονομία η μελέτη των κομητών;

Οι κομήτες έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι αποτελούνται από πρωτόγονη ύλη από την οποία έγινε το ηλιακό μας σύστημα. Αυτό συμβαίνει, διότι οι κομήτες παρέμειναν εκτός κατά τη διάρκεια δημιουργίας του ηλιακού συστήματος και συνεπώς διατηρούν ακόμα τα στοιχεία που είχαν τότε. Μελετώντας τους, λοιπόν, μελετάμε την πρωτόγονη ύλη, ώστε να εξακριβώσουμε την προέλευση και τον τρόπο δημιουργίας του ηλιακού μας συστήματος.

Πόσα πειράματα εκτελεί η Rosetta και ποιος είναι ο σκοπός του δικού σας πειράματος;

Στη Rosetta τρέχουν 24 πειράματα. 15 από αυτά πάνω στο δορυφόρο και 9 στο Philae. Φασματογράφοι, κάμερες και πολλά άλλα όργανα. Δεν έχω δει άλλη φορά τόσα πολλά όργανα πάνω σε ένα διαστημόπλοιο, οι Ρώσοι το συνήθιζαν αυτό. Το δικό μας πείραμα στηρίζεται στη φασματοσκοπία σωματιδίων άλφα και ακτίνων Χ και έχει κύριο σκοπό την εύρεση της χημικής σύστασης της επιφάνειας του κομήτη. Το όργανο που κατασκευάσαμε έχει τη δυνατότητα να εντοπίζει όλα τα στοιχεία εκτός του ηλίου και του υδρογόνου. Το υδρογόνο, όμως, μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα και μπορούμε να το μετρήσουμε έμμεσα. Αν γνωρίζουμε με ακρίβεια την ποσότητα του οξυγόνου και την κατανομή όλων των υπολοίπων στοιχείων, κάνουμε την κατανομή του οξυγόνου σε όλα τα στοιχεία που δημιουργούν οξείδια, ώστε να μας μείνει το ποσοστό του οξυγόνου που συνδέεται με το υδρογόνο για να δημιουργήσει νερό. Με αυτό τον τρόπο μετράμε ουσιαστικά την ποσότητα του νερού που βρίσκεται στον κομήτη, σε μορφή πάγου φυσικά.

Ψηφιακή αναπαράσταση του σκάφους Philae

Η προσεδάφιση στον κομήτη ήταν επεισοδιακή. Τι συνέβη; Σε τι κατάσταση βρίσκεται τώρα το Philae;

Τα πράγματα δεν πήγαν όπως είχε προβλεφθεί. Όταν θα γινόταν η επαφή του Philae με την επιφάνεια, έπρεπε να λειτουργήσουν τα άγκιστρα για να το κρατήσουν χαμηλά, ώστε να μην αναπηδήσει. Επίσης υπήρχαν και πυραυλάκια που θα βοηθούσαν στην σταθεροποίηση του. Δυστυχώς κανένα από τα δύο αυτά συστήματα δεν λειτούργησε, οπότε το Philae χτύπησε στην επιφάνεια του κομήτη και αναπήδησε γύρω στα 700 μέτρα ψηλά, και περίπου για δυο ώρες βρισκόταν στον αέρα. Οι ελεγκτές αρχικά πήραν το σήμα της προσεδάφισης, οπότε μας είπαν ότι όλα πήγαν καλά. Μετά από λίγο όμως, ενώ γιορτάζαμε και πίναμε σαμπάνιες, τους είδαμε ανήσυχους. Είχαν δει ότι υπήρχε μια αυξομείωση της ενέργειας που παράγεται από τα φωτοβολταϊκά. Προτάθηκε ότι αυτό συμβαίνει λόγω του ότι το σκάφος είναι στον αέρα και περιστρέφεται, οπότε διαφορετική ποσότητα φωτός προσέπιπτε πάνω στα φωτοβολταϊκά. Στην αρχή κανείς δεν το πίστεψε, αλλά τελικά φάνηκε πως έτσι ήταν. Το σκάφος, το οποίο στη Γη ζυγίζει 100 κιλά, αλλά στον κομήτη μόνο ένα γραμμάριο, έκανε ένα μεγάλο άλμα, προσεδαφίστηκε ξανά, έκανε άλλη μια αναπήδηση για άλλα 8 λεπτά, και κατέληξε μέσα σε μια χαράδρα. Η επικοινωνία διατηρήθηκε αλλά το πρόβλημα τώρα είναι η ενέργεια. Τα όργανα ήταν σχεδιασμένα να εργαστούν με μια κεντρική μπαταρία που θα κρατούσε περίπου τρεις ημέρες, αλλά ξοδεύτηκε πολλή ενέργεια ψάχνοντας να δούμε το τι έχει συμβεί. Τα φωτοβολταϊκά πάνελ δεν μπορούν να παράσχουν αρκετή ενέργεια, γιατί μέσα στη χαράδρα βλέπουν τον ήλιο μόνο για μια ώρα. Κάποια από τα όργανα δούλεψαν κανονικά, μερικά μάλιστα ωφεληθήκαν αφού πήραν μετρήσεις για περισσότερη ώρα. Σε γενικές γραμμές θεωρείται πετυχημένη αποστολή, ποτέ δεν συμβαίνει να δουλέψουν όλα ρολόι, κάθε φορά κάτι θα συμβεί.

Το δικό σας πείραμα;

Εμείς είχαμε ένα μικρό όργανο που κατεβαίνει προς το έδαφος αφού το σκάφος προσεδαφιστεί. Κατεβαίνει γύρω στα 20 εκατοστά και όταν ακουμπήσει την επιφάνεια παίρνει τις μετρήσεις. Εμείς το κατεβάσαμε μέχρι τα 50 εκατοστά και δεν ακουμπήσαμε την επιφάνεια. Το σκάφος δυστυχώς έχει γείρει. Δεν απογοητευόμαστε ακόμα όμως, αφού καθώς πλησιάζει τον Ήλιο, ο κομήτης θα είναι πολύ πιο δραστήριος. Κάθε φορά που θα περνάει κοντά από τον Ήλιο, θα χάνει αρκετή μάζα, οπότε είναι πιθανό να μετακινηθεί το σκάφος. Επιπλέον, υπάρχει και η δυνατότητα των μικροδιορθώσεων. Για παράδειγμα, ήδη έγινε μια στροφή 35 μοιρών στον κορμό του σκάφους, για να φωτίζεται το μεγαλύτερο φωτοβολταϊκό, ώστε να παίρνει περισσότερη ενέργεια το σκάφος.

Να ευχηθούμε τα καλύτερα για τη συνέχεια αυτής της σπουδαίας αποστολής. Τα rovers στον Άρη σε τι φάση βρίσκονται, είναι ακόμα λειτουργικά;

Το Spirit το αποχαιρετίσαμε πριν 5 χρόνια, το Opportunity είναι ακόμα ενεργό. Κάθε δύο με τρεις ημέρες κάνουμε μια τηλεδιάσκεψη όλη η ομάδα, και αποφασίζουμε που θέλουμε να πάμε, πόση ενέργεια έχουμε, πόσο καιρό χρειάζεται ο καθένας να κάνει τις μετρήσεις κλπ. Είναι περίπλοκη διαδικασία, γιατί πρέπει να πάρεις υπόψη σου πολλούς παράγοντες, για παράδειγμα σε τι κατάσταση βρίσκεται το rover, πόση ενέργεια θα χρειαστεί, πόσο χρόνο χρειάζεται όλη η διαδικασία, τον καιρό στον Άρη, ακόμα και τον όγκο των δεδομένων που πρέπει να στέλνονται τακτικά πίσω στη Γη. Το Opportunity είναι ένα παράδειγμα πολύ επιτυχημένης αποστολής, αφού είχε σχεδιαστεί να δουλέψει για τρεις μήνες και είναι λειτουργικό εδώ και 11 χρόνια!

Ποιες άλλες αποστολές υπάρχουν σε εξέλιξη, όσο αφορά την εξερεύνηση του ηλιακού μας συστήματος;

Πρώτα απ’ όλα το Voyager, που έχει αφήσει πλέον το ηλιακό μας σύστημα. Από κει και πέρα, στον Άρη, τα rovers Opportunity, Curiosity και τρεις δορυφόροι. Επίσης, το Cassini που βρίσκεται στον Κρόνο και έχει ανακαλύψει, και ακόμα ανακαλύπτει, πολλά φεγγάρια. Στον Ερμή εδώ και χρόνια βρίσκεται το Messenger. Στην Αφροδίτη και στο Δία δεν υπάρχει τίποτα προς το παρόν. Για το Δία ετοιμάζεται η αποστολή Europa που θα πάει στην Ευρώπη, ένα από τα φεγγάρια του Δία που έχει ενδιαφέρον, γιατί πιστεύεται ότι στο εσωτερικό της υπάρχει νερό σε υγρή μορφή.

Ο καθηγητής κ. Θανάσης Οικονόμου κατά τη διάρκεια της συνέντευξης που μας παραχώρησε.

Πώς βλέπετε το μέλλον της εξερεύνησης του διαστήματος;

Η εξερεύνηση του διαστήματος δεν θα σταματήσει. Υπάρχουν προτάσεις για πολλές αποστολές στο μέλλον. Η NASA έστειλε πέρυσι το Maven για μελέτη της ατμόσφαιρας του Άρη, η ESA επίσης σχεδιάζει, σε συνεργασία με τη Ρωσία, μια αποστολή με rover για τον Άρη, το EXOMARS. Υπάρχουν και άλλα πολλά σχέδια για το μέλλον. Το 2016 θα ξεκινήσει μια αποστολή που θα ερευνήσει το εσωτερικό του Άρη, το μαγνητικό πεδίο κ.α. Για το 2020 προγραμματίζεται μια αποστολή που θα είναι η συνέχεια του Curiosity. Όλα αυτά γίνονται με απώτερο σκοπό να επιστρέψουμε δείγματα από την επιφάνεια του Άρη κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 2020 και φυσικά ως προετοιμασία επανδρωμένων αποστολών στον Άρη, περίπου το 2035 με 2040.

Πείτε μας περισσότερα για τις επανδρωμένες αποστολές στον Άρη.

Σήμερα δεν έχουμε την τεχνολογία για να κάνουμε επανδρωμένες αποστολές στον Άρη. Γίνονται πολλές έρευνες πάνω σε αυτό τον τομέα, αλλά δεν είμαστε ακόμα έτοιμοι. Υπάρχουν πολλά προβλήματα όπως το ότι οι αστροναύτες πρέπει να έχουν μαζί τους την τροφή, το νερό και τα καύσιμα. Μια ιδέα είναι να έχουμε στείλει τα καύσιμα με προγενέστερη αποστολή, ώστε να τα χρησιμοποιήσουν οι άνθρωποι που θα πάνε, για να γυρίσουν πίσω στη Γη. Αποστολές που ισχυρίζονται ότι θα πραγματοποιήσουν ιδιωτικές εταιρίες μέσα στη δεκαετία του 2020 δεν νομίζω ότι είναι εφικτές, ειδικά όταν μιλάμε για εταιρίες χωρίς καθόλου εμπειρία σε διαστημικές αποστολές. Η NASA στηρίζει εδώ και χρόνια ιδιωτικές πρωτοβουλίες που αφορούν το διάστημα, αλλά υπάρχουν δυσκολίες. Πρόσφατα μάλιστα είχαμε και δύο μεγάλες αποτυχίες.

Πάντως η εξερεύνηση του διαστήματος εξελίσσεται με ταχείς ρυθμούς. Εσείς πόσα χρόνια ασχολείστε;

Όλα έγιναν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, σχεδόν μέσα σε 50 χρόνια. Προσωπικά ήμουν παρών σχεδόν από την αρχή όλης αυτή της εξέλιξης. Πρώτη μας αποστολή ήταν στη Σελήνη πριν το Apollo 11. Εμείς ουσιαστικά προετοιμάσαμε το Apollo 11. Για τη Σελήνη τότε γνωρίζαμε ελάχιστα. Δεν ξέραμε τη χημική της σύσταση, ούτε καν αν ο άνθρωπος μπορεί να πατήσει επάνω χωρίς να βουλιάξει. Το όργανο που είχαμε φτιάξει τότε πατούσε σε ένα μεγάλο «πιάτο» ως βάση, για να αποκλείσουμε τη περίπτωση να βυθιστεί στην επιφάνεια της Σελήνης.

Ο διευθυντής του Πλανηταρίου, κ. Δημήτρης Τσάμπουρας ξεναγεί τον κ. Οικονόμου.

Η πορεία σας είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Έλληνες σαν και εσάς μας κάνουν πολύ υπερήφανους. Τελειώνοντας, θα θέλαμε την άποψη σας για την κατάσταση της παιδείας αλλά και της γενικότερης κατάστασης στη χώρα μας.

Προσωπικά λυπάμαι πολύ για τη διαρροή εγκεφάλων (brain drain) που γίνεται από την Ελλάδα· τα παιδιά σπουδάζουν εδώ, δεν μπορούν να αξιοποιήσουν τις γνώσεις τους και αναγκάζονται να φύγουν έξω. Για να γίνει κάτι που θα κρατήσει τον κόσμο εδώ, πρέπει να γίνουν μεγάλες αλλαγές στην ανώτατη εκπαίδευση αλλά και στη χώρα. Πρέπει να υπάρξουν θέσεις ώστε οι φοιτητές να κάνουν μεταπτυχιακές σπουδές, διδακτορικά και μεταδιδακτορικά (postdoc) και να πληρώνονται όπως στο εξωτερικό. Το postdoc στην Ελλάδα δεν υπάρχει. Πηγαίνουν τα παιδιά σε χώρες του εξωτερικού και τους κρατάνε μόνιμα. Αν μπορέσουν να μείνουν στη χώρα οι νέοι επιστήμονες, θα βοηθηθεί πολύ και η οικονομία της χώρας. Η NASA την τεχνολογία που αναπτύσσει δεν την κρατάει, την προσφέρει στην αμερικάνικη οικονομία. Οι οικονομολόγοι υπολογίζουν ότι για κάθε δολάριο που ξοδεύει η Αμερική για τη NASA επιστρέφονται δέκα δολάρια στην κοινωνία της Αμερικής. Επίσης, η NASA συνεργάζεται με μικρές εταιρίες, αναζητεί δηλαδή προτάσεις από μικρές εταιρίες και πολλές φορές τις χρηματοδοτεί ακόμα και για εφαρμογές που δεν φαίνεται να έχουν κάποια σχέση με την εξερεύνηση του διαστήματος.

Επιμέλεια: Τηλέμαχος Μ. Αθανασιάδης