Ο απόλυτος οδηγός παρατήρησης κομητών

Οι κομήτες, προερχόμενοι από τις εσχατιές του Ηλιακού Συστήματος, είναι από τα πιο εντυπωσιακά ουράνια αντικείμενα, κεντρίζοντας το ενδιαφέρον των ανθρώπων εδώ και χιλιάδες χρόνια. Κάποτε οι κομήτες θεωρούνταν κακοί οιωνοί, αγγελιοφόροι άσχημων νέων και είναι εύκολο να καταλάβει κανείς γιατί οι αρχαίοι λαοί τους φοβόντουσαν. Ένας κομήτης μπορούσε να εμφανιστεί ξαφνικά και να γίνεται ολοένα και λαμπρότερος, σχηματίζοντας τελικά έναν πυρήνα και μια μακριά ουρά και να παραμένει ορατός για αρκετές εβδομάδες. Την εποχή εκείνη βέβαια, όταν δεν υπήρχαν τεχνητά φώτα και ο ουρανός ήταν απόλυτα σκοτεινός, οι κομήτες φώτιζαν σε όλο τους το μεγαλείο και εμφανίζονταν έτσι ακόμη πιο επιβλητικοί.

Σήμερα, κατανοούμε καλύτερα τους κομήτες – δεν μας προκαλούν φόβο, αντιθέτως, δημιουργούν ενθουσιασμό και μας δίνουν την ευκαιρία να τους παρατηρήσουμε, να τους φωτογραφίσουμε και να τους μελετήσουμε. Οι κομήτες είναι πλέον ένα από τα πιο αγαπημένα ουράνια αντικείμενα για όλους τους λάτρεις του νυχτερινού ουρανού, ιδιαίτερα όταν είναι αρκετά λαμπροί, ώστε να μπορούν να παρατηρηθούν ακόμα και με γυμνό μάτι. Παρακάτω μπορείτε να μάθετε περισσότερα για τους κομήτες και τον τρόπο παρατήρησής τους.

Τι είναι οι κομήτες;

Οι κομήτες αποτελούνται κυρίως από πάγο και σκόνη – απομεινάρια των υλικών που σχημάτισαν το Ηλιακό Σύστημα πριν από περίπου 4.6 δισεκατομμύρια χρόνια και εξ αιτίας της σύστασής τους αυτής, συχνά περιγράφονται και ως “βρώμικες χιονόμπαλες”. Πρόκειται για σχετικά μικρά αντικείμενα που ταξιδεύουν στο διάστημα ακολουθώντας έντονα ελλειπτικές τροχιές. Καθώς οι κομήτες θερμαίνονται πλησιάζοντας τον Ήλιο, μέρος των υλικών τους εξαχνώνεται συμπαρασύρωντας σκόνη. Αυτά τα αέρια και η σκόνη είναι που υπό την επίδραση της ηλιακής ακτινοβολίας θα δημιουργήσουν τις χαρακτηριστικές ουρές του κομήτη (μια αερίων και μια σκόνης), οι οποίες προσανατολίζονται πάντοτε αντίθετα από την θέση του Ήλιου. Αξιοσημείωτο είναι το μήκος των ουρών ενός κομήτη, το οποίο μπορεί να φτάνει το 1 εκατομμύριο χιλιόμετρα.

Πώς δημιουργούνται οι κομήτες;

Οι κομήτες διανύουν το μεγαλύτερο μέρος των τροχιών τους σε μεγάλες αποστάσεις από τον Ήλιο. Πιστεύεται ότι προέρχονται κυρίως από δύο περιοχές: τη ζώνη Kuiper και το Νέφος του Oort.

Η πρώτη πήρε το όνομά της από τον Ολλανδό Αστρονόμο Gerard Kuiper, και αποτελεί μια δακτυλιοειδή περιοχή πέρα από την τροχιά του Ποσειδώνα, όπου βρίσκονται πολλοί αστεροειδείς, κομήτες και άλλα μικρότερα σώματα. Πιστεύεται ότι οι κομήτες μικρής περιόδου (<200 έτη) είναι αντικείμενα της ζώνης Kuiper.

Η δεύτερη περιοχή, που ονομάζεται Νέφος του Oort, είναι σφαιρικής δομής, βρίσκεται πιο μακριά από τη ζώνη Kuiper, και ορίζεται από εσωτερική ακτίνα σε απόσταση 5000 AU και εξωτερική ακτίνα 100.000 AU από τον Ήλιο (1 AU = 150 εκ. χλμ). Το Νέφος του Oort πήρε το όνομά του από τον Δανό αστρονόμο Jan Oort, ο οποίος πρότεινε ότι οι κομήτες βρίσκονται σε ένα τεράστιο νέφος πολύ πέρα από την τροχιά του Πλούτωνα. Οι κομήτες μακράς περιόδου (>200 έτη) πιστεύεται ότι προέρχονται από το Νέφος Oort, το οποίο μπορεί να περιέχει τρισεκατομμύρια κομήτες. Η ύπαρξη του νέφους Oort ωστόσο, δεν έχει αποδειχθεί ακόμη.

Μέρη ενός κομήτη

Πυρήνας – Ο πυρήνας ενός κομήτη αποτελείται από παγωμένα αέρια, σκόνη και βραχώδη υλικά και έχει διάμετρο που κυμαίνεται από περίπου 10 έως 100 χλμ. Συχνά αποκαλείται και «βρώμικη χιονόμπαλα» λόγω της σύστασής του. Όταν θερμαίνεται από τον Ήλιο, τα αέριά του δημιουργούν μια «ατμόσφαιρα» που τον περιβάλλει.

Κόμη – Η «ατμόσφαιρα» που σχηματίζεται γύρω από τον πυρήνα ονομάζεται κόμη και αποτελείται από ένα μείγμα αμμωνίας, διοξειδίου του άνθρακα και υδρατμών. Η κόμη είναι αυτή που προσδίδει στους κομήτες μια θολή εμφάνιση όταν τους παρατηρούμε μέσα από κιάλια ή τηλεσκόπιο, η οποία και καθιστά εύκολη τη διάκρισή τους από τα αστέρια. Εάν η κόμη περιέχει δεσμούς άνθρακα-αζώτου και άνθρακα-άνθρακα, το υπεριώδες φως του Ήλιου θα προκαλέσει πράσινη λάμψη της κόμης.

Ουρά σκόνης – Η ουρά σκόνης ενός κομήτη είναι το πιο ορατό τμήμα του κομήτη. Αποτελείται από αέρια και μικροσκοπικά σωματίδια σκόνης που «εκτοξεύονται» λόγω της πίεσης της ηλιακής ακτινοβολίας. Η ουρά της σκόνης μπορεί να είναι μακριά και καμπύλη, δείχνοντας πάντα μακριά από τον Ήλιο. Όταν ένας κομήτης αρχίσει να απομακρύνεται, οι ουρές του γίνονται ολοένα και αμυδρότερες ώσπου πλέον δεν είναι ορατές.

Ουρά ιόντων – Η ουρά ιονισμένων αερίων ενός κομήτη εμφανίζεται λόγω αλληλεπίδρασης με τον ηλιακό άνεμο. Αυτή η ουρά λάμπει συνήθως με μπλε χρώμα και είναι πολύ λεπτότερη από την ουρά σκόνης. Επειδή επιταχύνεται πολύ ταχύτερα μάλιστα, σχηματίζει ευθεία γραμμή η οποία εκτείνεται μακριά από τον κομήτη και μπορεί να έχει μήκος έως και 150 εκατομμύρια χλμ.

Πώς να παρατηρήσετε κομήτες

• Ενημερωθείτε από το διαδίκτυο, ή από εφαρμογές αστρονομίας για smartphones για το πότε είναι ορατός ένας κομήτης και σε ποια περιοχή του ουρανού.
• Βρείτε μια τοποθεσία με καθαρή θέα στην περιοχή του ουρανού όπου προβλέπεται να βρίσκεται ο κομήτης. Αποφύγετε περιοχές που εμποδίζονται από κτίρια, δέντρα ή λόφους.
• Όταν έρθει η κατάλληλη στιγμή, ταξιδέψτε σε μια απομακρυσμένη τοποθεσία και αφήστε τα μάτια σας να προσαρμοστούν στο σκοτάδι για τουλάχιστον μια ώρα.
• Επειδή ορισμένοι κομήτες φαίνονται σαν αχνές, ασαφείς κηλίδες, είναι καλύτερα να τους παρατηρήσετε με την περιφερειακή σας όραση. Αντί να κοιτάζετε λοιπόν, απευθείας τον κομήτη, κοιτάξτε λίγο παραδίπλα, περίπου 20 μοίρες, ώστε να εκθέσετε τα πιο ευαίσθητα μέρη του ματιού σας, τα ραβδία* και τα κωνία*, στο φως που προέρχεται από τον κομήτη. Έτσι, θα έχετε περισσότερες πιθανότητες να τον δείτε.
• Ένα ζευγάρι κιάλια με μεγάλους αντικειμενικούς φακούς είναι ιδανικό για τη σάρωση του ουρανού. Τα κιάλια μπορούν να σας βοηθήσουν να εντοπίσετε έναν κομήτη στον ουρανό και να σας προσφέρουν μια ευρυγώνια θέα της εντυπωσιακής ουράς του.
• Τα τηλεσκόπια προσφέρουν ακόμη μεγαλύτερη φωτοσυλλεκτική ικανότητα και μεγαλύτερη μεγέθυνση, εάν θέλετε να παρατηρήσετε λεπτομέρειες της κόμης. Η μεσαία έως υψηλή μεγέθυνση θα προσφέρει σπουδαία θέαση της κόμης, εάν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές.

*ραβδία: κύτταρα του αμφιβληστροειδή χιτώνα ευαίσθητα στην ένταση του φωτός
*κωνία: κύτταρα του αμφιβληστροειδή χιτώνα ευαίσθητα στα χρώματα

Αξιοσημείωτοι Κομήτες

Κομήτης του Halley (1P/Halley) – Ίσως ο πιο διάσημος κομήτης όλων των εποχών, ο κομήτης του Halley, επιστρέφει στη γειτονιά της Γης κάθε 75 – 76 χρόνια. Ο Άγγλος αστρονόμος Edmond Halley κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο κομήτης που παρατηρήθηκε το 1531, το 1607 και το 1682 ήταν ο ίδιος, ενώ προέβλεψε ότι θα εμφανιζόταν ξανά το 1758. Αν και δεν έζησε αρκετά για να τον δει, ο κομήτης εμφανίστηκε όπως ακριβώς είχε προβλέψει, και έτσι προς τιμήν του Halley, δόθηκε στον κομήτη το όνομά του. Ο κομήτης του Halley προβλέπεται να επιστρέψει ξανά το 2061.

Κομήτης Hale–Bopp (C/1995 O1) – Ο κομήτης Hale-Bopp είναι ίσως ο πιο γνωστός και έχει παρατηρηθεί από πλήθος παρατηρητών. Πήρε το όνομά του από τους Alan Hale και Thomas Bopp, οι οποίοι τον παρατήρησαν ξεχωριστά ο καθένας, το καλοκαίρι του 1995. Ο κομήτης Hale-Bopp έδωσε ένα εντυπωσιακό σόου στις αρχές του 1997, καθώς ήταν αρκετά φωτεινός ώστε να μπορεί να τον δει κανείς ακόμα και από τα αστικά κέντρα. Πολλαπλοί πίδακες εκτόξευαν σκόνη και αέρια από τον πυρήνα του, ο οποίος φαινόταν να “περιστρέφεται” όταν τον παρατηρούσε κανείς μέσα από τηλεσκόπιο. Εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο έγιναν μάρτυρες του μεγάλου αυτού κομήτη του 1997, ο οποίος αναμένεται να επιστρέψει ξανά το μακρινό… 4385.

Κομήτης Hyakutake (C/1996 B2) – Aνακαλύφθηκε από τον ερασιτέχνη αστρονόμο Yuji Hyakutake στους σκοτεινούς ουρανούς της νότιας Ιαπωνίας, χρησιμοποιώντας ένα ζευγάρι ισχυρά κιάλια με αντικειμενικούς φακούς 150 mm και σαρώνοντας τον ουρανό. Ο κομήτης αυτός ήταν ορατός με γυμνό μάτι στα τέλη Φεβρουαρίου 1996 και παρέμεινε ορατός για τρεις μήνες. Η μπλε ουρά ιόντων του κομήτη Hyakutake έγινε θεαματική τον Μάρτιο εκείνης της χρονιάς, καταλαμβάνοντας έκταση πάνω από 100 μοίρες στον ουρανό. Μικρότερη σε μήκος αλλά με μεγαλύτερο εύρος ήταν η λευκή ουρά σκόνης του κομήτη, ο οποίος κατά τ’ άλλα δεν προβλέπεται να επιστρέψει ξανά στη γειτονιά της Γης για περίπου 70000 χρόνια.

Κομήτης Shoemaker-Levy 9 (D/1993 F2) – Ο κομήτης Shoemaker-Levy 9 ανακαλύφθηκε από τους Carolyn και Gene Shoemaker και τον David Levy μέσα από μια φωτογραφία που τραβήχτηκε το 1993 με τηλεσκόπιο 0.4 m στο όρος Palomar. Πρόκειται για έναν κομήτη που έσπασε σε τουλάχιστον 20 κομμάτια εξαιτίας της βαρύτητας του Δία, τα οποία στη συνέχεια έπεσαν πάνω του. Τον Ιούλιο του 1994, μια σειρά από θραύσματα εισήλθε στα νέφη του Δία, προκαλώντας την εμφάνιση μαύρων κηλίδων στον δίσκο του πλανήτη. Τα επίγεια αστεροσκοπεία, αλλά και διαστημικές συσκευές, συμπεριλαμβανομένων του τηλεσκοπίου Hubble, του Ulysses και του Voyager 2, μελέτησαν την ιστορική πρόσπτωση των θραυσμάτων του κομήτη στον Δία.

Κομήτης Ikeya–Seki (C/1965 S1, 1965 VIII και 1965f) – Ένας από τους λαμπρότερους και εντυπωσιακότερους κομήτες που ανακαλύφθηκαν τον 20^ο αιώνα, και μάλιστα ορατός με γυμνό μάτι, εντοπίστηκε το πρωί της 19ης Σεπτεμβρίου 1965. Οι ερασιτέχνες αστρονόμοι Kaoru Ikeya και Tsutomu Seki από την Ιαπωνία, ανακάλυψαν, ξεχωριστά ο καθένας, αυτόν τον πολύ φωτεινό κομήτη, για τον οποίο οι περιγραφές λένε πως ήταν δέκα φορές φωτεινότερος από την πανσέληνο!

Comet West (C/1975 V1, 1976 VI και 1975n) – Ανακαλύφθηκε στα τέλη του 1975 από τον Δανό αστρονόμο Richard West μέσα από φωτογραφίες που ελήφθησαν από το Ευρωπαϊκό Νότιο Αστεροσκοπείο της Χιλής. Ο κομήτης είχε μια θεαματική κόμη, μια δομημένη ουρά και εξελίχθηκε σε ένα όμορφο αντικείμενο στον πρωινό ουρανό κατά τη διάρκεια του Μαρτίου 1976 για τους παρατηρητές του βόρειου ημισφαιρίου. Ορισμένοι παρατηρητές μάλιστα, ανέφεραν ότι ο κομήτης West ήταν αρκετά φωτεινός ώστε να μπορεί να τον δει κανείς στο φως της ημέρας.

Κομήτης McNaught (C/2006 P1) – Ανακαλύφθηκε από τον αστρονόμο Robert McNaught στο αστεροσκοπείο Siding Spring της Αυστραλίας το 2006. Το 2007 ο κομήτης McNaught ανέπτυξε μια πολύ μεγάλη, καμπύλη ουρά σκόνης. Σύμφωνα με νέα δεδομένα, είναι ο μεγαλύτερος κομήτης που έχει παρατηρηθεί μέχρι σήμερα! Ήταν επίσης ένας από τους λίγους φωτεινούς κομήτες, με μέγεθος -5.1, ώστε να είναι ορατός ακόμα και στο φως της ημέρας από ορισμένες τοποθεσίες νότια του ισημερινού.

Κομήτης PanStarrs (C/2011 L4) – Ο κομήτης PanStarrs, ανακαλύφθηκε τον Ιούνιο του 2011 από ερευνητές που μελετούσαν τις φωτογραφίες που ελήφθησαν μέσω των τηλεσκοπίων 1.8 m PanSΤaRRS (Panoramic Survey Telescope and Rapid Response System) στο ηφαίστειο Χαλεάκαλα στο νησί Μάουι της Χαβάης. Επειδή συμμετείχε μια μεγάλη ομάδα αστρονόμων και επιστημόνων, ο κομήτης έλαβε το όνομα του τηλεσκοπίου αντί των ατόμων που συμμετείχαν. Ο κομήτης έφτασε στο ελάχιστο μέγεθος -1 και έδωσε μια ωραία ευκαιρία παρατήρησης & φωτογράφισης μαζί με τον μηνίσκο της Σελήνης κατά το ηλιοβασίλεμα της 13^ης Μαρτίου 2013.

Κομήτης ISON (C/2012 S1) – Ο κομήτης ISON ήταν μια μεγάλη απογοήτευση για εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Το πρωί της 28ης Νοεμβρίου, οι προσδοκίες ήταν στα ύψη καθώς ο κομήτης ISON έφτασε στο περιήλιο (πλησιέστερη απόσταση από τον Ήλιο). Καθώς περνούσε γύρω από τον Ήλιο, οι παρατηρητές κρατούσαν την αναπνοή τους, παρακολουθώντας ζωντανές εικόνες που ελήφθησαν από διάφορα ηλιακά τηλεσκόπια σε τροχιά. Οι ελπίδες ήταν ότι ένας ήδη καλός κομήτης θα εξελισσόταν σε έναν σπουδαίο κομήτη. Ο ISON όμως, εξαφανίστηκε πίσω από τον Ήλιο και τελικά επανεμφανίστηκε ως κομήτης σε σχήμα βεντάλιας, αποδεικνύοντας ότι τελικά οι ελπίδες ήταν… φρούδες, καθώς άρχισε γρήγορα να εξασθενεί, πράγμα που έδειξε ότι ο κομήτης είχε εξατμιστεί μέσα σε ένα σύννεφο σκόνης.

Κομήτης NEOWISE (C/2020 F3) – Ο κομήτης NEOWISE εντοπίστηκε για πρώτη φορά από την αποστολή της NASA Near-Earth Object Wide-field Infrared Survey Explorer (NEOWISE) τον Μάρτιο του 2020. Πρόκειται για έναν από τους πιο πρόσφατους κομήτες που εμφανίστηκε απροσδόκητα και έδωσε μια ωραία ουράνια παράσταση κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 2020. Παρόλο που δεν ήταν ένας μεγάλος κομήτης όπως ο Hale-Bopp 23 χρόνια πριν, ήταν ορατός με κιάλια αλλά και δια γυμνού οφθαλμού όταν έφτασε σε απόσταση 103 εκ. χλμ από τη Γη. Ο κομήτης NEOWISE έκανε την πλησιέστερη προσέγγισή του στη Γη στις 22 Ιουλίου, με τις φωτογραφίες του να αποκαλύπτουν μια κλασική λευκή ουρά σκόνης και μια λεπτότερη μπλε ουρά ιόντων. Ο NEOWISE (C/2020 F3) προβλέπεται να επιστρέψει σε περίπου 6.800 χρόνια.

Comet Leonard (C/2021 A1) – Ο αστρονόμος Greg Leonard ανακάλυψε τον ομώνυμο κομήτη κοντά στην τροχιά του Δία το πρωί της 3ης Ιανουαρίου 2021, από το Αστεροσκοπείο Mount Lemmon στην Αριζόνα. Ο κομήτης Leonard δυστυχώς, διαλύθηκε ή εξατμίστηκε κατά την προσέγγισή του στο περιήλιο, περίπου ένα χρόνο μετά την ανακάλυψή του,  χάνοντας τον πυρήνα και την κόμη του. Ο κομήτης Leonard θα μείνει στην ιστορία ως ο πιο λαμπρός κομήτης του 2021, αλλά έχει σβήσει πια.

Facts:

• Η ουρά σκόνης ενός κομήτη έχει λευκό-κιτρινωπό χρώμα και είναι ελαφρώς καμπύλη λόγω της κίνησης του κομήτη και λόγω της βαρύτητας, ενώ η ουρά ιόντων είναι συνήθως λεπτότερη και μπλε χρώματος.
• Ένας «μεγάλος» κομήτης (ορατός με γυμνό μάτι) εμφανίζεται περίπου κάθε δέκα χρόνια.
• Το πόσο φωτεινός θα γίνει ένας κομήτης είναι δύσκολο να προβλεφθεί. Ο κομήτης Kohoutek (C/1973 E1) το 1973 και ο κομήτης ISON C/2012 S1 το 2013 για παράδειγμα, αναμένονταν ως οι “κομήτες του αιώνα” για να σβήσουν τελικά, απογοητεύοντας τους παρατηρητές.
• Υπάρχουν πάνω από 3.000 γνωστοί κομήτες στο Ηλιακό Σύστημα, αλλά οι επιστήμονες πιστεύουν ότι μπορεί να φτάνουν και το ένα δισεκατομμύριο.
• Η διάρκεια ζωής ενός κομήτη πιστεύεται ότι είναι μόνο μερικές χιλιάδες χρόνια λόγω της ποσότητας των υλικών που χάνει κάθε φορά που πλησιάζει τον Ήλιο.
• Όταν η Γη διέρχεται από την τροχιά ενός κομήτη που έχει ήδη περάσει, η σκόνη που αυτός αφήνει πίσω του μπορεί να εισέλθει στην ατμόσφαιρα και καθώς θα καίγεται, να προκαλέσει βροχή μετεώρων.
• Οι κομήτες ταξιδεύουν με περίπου 3.000 χλμ την ώρα όταν βρίσκονται μακριά από τον Ήλιο. Ωστόσο, καθώς τον πλησιάζουν, η ταχύτητά τους αυξάνεται και μπορεί να φτάσει πάνω από 160.000 χλμ την ώρα!
• Το διαστημικό σκάφος Stardust της NASA συνάντησε τον κομήτη 81P/Wild τον Ιανουάριο του 2004 και συνέλεξε υλικό από την κόμη του, το οποίο σφραγίστηκε και εστάλη πίσω στη Γη για ανάλυση τον Ιανουάριο του 2006.
• Παρά την απίστευτη ταχύτητα ενός κομήτη, δεν διασχίζει τον ουρανό όπως ένας μετεωρίτης ή ένα πεφταστέρι και αυτό συμβαίνει λόγω της εξαιρετικά μεγάλης απόστασής του από τη Γη. Μπορείτε να καταλάβετε ότι ένας κομήτης έχει μετακινηθεί συγκρίνοντας τη θέση του στον ουρανό από νύχτα σε νύχτα.
• Η τελευταία φορά που ένας κομήτης προσέκρουσε στη Γη ήταν πριν από περίπου 28 εκατομμύρια χρόνια.
• Οι κομήτες κινούνται σε εξαιρετικά έκκεντρες τροχιές γύρω από τον Ήλιο, πράγμα που σημαίνει ότι μπορούν να εμφανιστούν από οποιαδήποτε κατεύθυνση του ουρανού και να παρουσιάσουν μια ολιγοήμερη ή πολυήμερη επίδειξη.

Με πληροφορίες από celestron.com