Ο Χειμερινός Ουρανός

Συχνά λέγεται ότι τα αστέρια λάμπουν πιο έντονα τις κρύες, καθάριες νύχτες του χειμώνα παρά οποιαδήποτε άλλη εποχή. Παρότι τα αστέρια μπορεί να φαίνονται λαμπρότερα, οι μετρήσεις δείχνουν ότι δεν υπάρχει διαφορά στη διαύγεια ανάμεσα στους καλύτερους χειμωνιάτικους ουρανούς και τους αντίστοιχους των άλλων εποχών. Η πραγματική διαφορά, η οποία δημιουργεί την αίσθηση ότι τα αστέρια λάμπουν πιο έντονα, είναι ότι ο χειμερινός ουρανός διαθέτει περισσότερα λαμπρά αστέρια. Συνεπώς, είναι ο αριθμός των ορατών λαμπρών αστέρων που κάνει τη διαφορά παρά οποιεσδήποτε εποχικές ιδιότητες του χειμερινού αέρα.

Πολλά λαμπρά αστέρια σημαίνουν μεγαλύτερη ευχέρεια στην κατάδειξη αστρικών ομάδων. Ο κατά γενική ομολογία πιο εντυπωσιακός αστερισμός του ουρανού, ο μεγάλος μυθικός κυνηγός Ωρίωνας, δεσπόζει καταμεσής του χειμερινού ουρανού. Ο Ωρίωνας είναι ο λαμπρότερος από όλους τους κλασικούς αστρικούς σχηματισμούς και, μετά τη Μεγάλη Άρκτο, ο πιο χαρακτηριστικός αστερισμός του ουρανού. Αντίθετα με άλλους αστερισμούς, οι οποίοι ελάχιστα ή καθόλου προσιδιάζουν στο όνομά τους, τα αστέρια του Ωρίωνα πραγματικά σχηματίζουν το περίγραμμα ανθρώπινης μορφής. Η καταφανέστατη ζώνη του κυνηγού, με τα τρία αστέρια, είναι μοναδική. Πουθενά αλλού στον ουρανό δεν υπάρχουν τρία αστέρια τέτοιας λαμπρότητας σε τόσο πυκνή διάταξη. Άλλα τέσσερα αστέρια που περιβάλλουν τη ζώνη παριστούν τους ώμους και τα πόδια του Ωρίωνα.

Ο Rigel, ο λαμπρότερος αστέρας στον Ωρίωνα, είναι ένας από τους φωτεινότερους αστέρες που γνωρίζουμε. Με ακτινοβολία 50.000 φορές πιο ισχυρή από του Ήλιου, ο κυανόλευκος αυτός αστρικός φάρος βρίσκεται σε απόσταση 770 ετών φωτός. Περισσότερα από ένα εκατομμύριο αστέρια βρίσκονται πιο κοντά σε μας από όσο ο Rigel, αλλά κανένα από αυτά δεν συγκρίνεται μαζί του όσον αφορά την τεράστια έκλυση ενέργειας.

Ο δεύτερος λαμπρότερος από τους ήλιους του Ωρίωνα, ο Betelgeuse, είναι εξίσου εντυπωσιακός, ένας από τους μεγαλύτερους γνωστούς αστέρες. Εκτιμάται ότι η διάμετρός του είναι περίπου 800 φορές μεγαλύτερη από του Ήλιου, άρα, αν ο Betelgeuse ήταν στη θέση που είναι ο Ήλιος, θα περιέκλειε άνετα τις τροχιές του Ερμή, της Αφροδίτης, της Γης και του Άρη. Ανήκει σε μια «αριστοκρατική» τάξη σπάνιων αστέρων, που είναι γνωστοί ως κόκκινοι υπεργίγαντες – πελώριες αστρικές σφαίρες χαμηλής θερμοκρασίας. Με γυμνό μάτι ο Betelgeuse είναι χαρακτηριστικά κοκκινωπός.

Ο Betelgeuse, όπως και ο υπόλοιπος Ωρίωνας, εντοπίζεται εύκολα τις ανέφελες χειμωνιάτικες νύχτες, στην κατεύθυνση του νότου, περίπου στο μέσο του δρόμου από τον ορίζοντα στο ζενίθ. Η ζώνη του Ωρίωνα έχει μήκος γύρω στις τρεις μοίρες και η γωνιακή απόσταση μεταξύ του Rigel και του Betelgeuse είναι κάτι λιγότερο από 20 μοίρες. Εκτείνοντας τη γραμμή που σχηματίζει η ζώνη 20 μοίρες κάτω αριστερά οδηγούμαστε στον Σείριο, τον λαμπρότερο αστέρα στο νυχτερινό ουρανό, με μέγεθος -1. Όταν η ατμόσφαιρα είναι διαταραγμένη, ο Σείριος φαίνεται να σπινθηρίζει έντονα, συχνά αλλάζοντας χρώματα, από λευκό σε κυανό σε κίτρινο, σε ένα αέναο παιχνίδισμα, σαν λαμπερό διαμάντι. Όταν η ατμόσφαιρα είναι ευσταθής, ο Σείριος έχει κυανόλευκη απόχρωση.

Στην αντίθετη από το Σείριο κατεύθυνση και σε ίση απόσταση (20 μοίρες) η ζώνη του Ωρίωνα δείχνει τον Aldebaran, έναν αστέρα πρώτου μεγέθους με κιτρινωπή-πορτοκαλιά χροιά. Αν αυτός ο δείκτης, από τη ζώνη στον Aldebaran, προεκταθεί άλλες 15 μοίρες, οδηγεί σε ένα όμορφο σμήνος αστέρων γνωστό ως Πλειάδες, οι επτά αδελφές.

Οι Πλειάδες είναι το λαμπρότερο και πιο χαρακτηριστικό αστρικό σμήνος στον ουρανό. Έχει εύρος δύο μοίρες και αποτελεί θαυμάσιο θέαμα με τα κιάλια. Λόγω του σχήματός του, συχνά το μπερδεύουν με τη Μικρή Άρκτο. Η πραγματική Μικρή Άρκτος βρίσκεται κοντά στη Μεγάλη Άρκτο και, σε κάθε περίπτωση, είναι πολύ λιγότερο εμφανής από τις Πλειάδες.

Μία γραμμή που εκτείνεται από το μέσο της ζώνης του Ωρίωνα ίσια στο βορρά, περνώντας από την κορυφή του αστερισμού, ανάμεσα στον Betelgeuse και τον Bellatrix, και συνεχίζοντας για 45 μοίρες σχεδόν μέχρι το ζενίθ, φτάνει στην Αίγα, ένα αστέρι που μόνο ο Σείριος ξεπερνά σε λαμπρότητα στον χειμερινό ουρανό. Από την Αίγα ως τον Σείριο διαγράφεται ένα τεράστιο τόξο με ομαλή καμπυλότητα, το οποίο διέρχεται από άλλους τρεις λαμπρούς αστέρες: τον Κάστορα, τον Πολυδεύκη και τον Προκύωνα. Οι αστέρες αυτοί βρίσκονται επίσης με κατευθυντήριους δείκτες από τον Ωρίωνα.

Συνεχίζοντας την αναφορά στα λαμπρά αστέρια της χειμερινής ομάδας ερχόμαστε στον Πολυδεύκη, αστέρα πρώτου μεγέθους, που απέχει 34 έτη φωτός και είναι 35 φορές φωτεινότερος από τον Ήλιο. O σύντροφος του, ο Κάστωρ, απέχει 45 έτη φωτός. Επειδή έχουν παραπλήσια λαμπρότητα, συχνά είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς ποιος είναι ποιος. Εγώ το καταφέρνω ανακαλώντας ότι ο Κάστωρ είναι πιο κοντά στην Κασσιόπη κι ο Πολυδεύκης πιο κοντά στον Προκύωνα. Τα κοινά αρχικά γράμματα είναι το κλειδί του μνημονικού κανόνα.

Ο Κάστωρ κι ο Πολυδεύκης είναι τα λαμπρότερα μέλη των Διδύμων. Δύο αλυσίδες αστέρων που ξεκινάνε από αυτούς και εκτείνονται προς τον Ωρίωνα σχηματίζουν το σώμα των μυθολογικών Διδύμων. Οι Δίδυμοι είναι γνωστός αστερισμός, γιατί είναι μέρος του ζωδιακού κύκλου, ένας από τους 12 αστερισμούς που συμβαίνει να βρίσκονται πάνω στην εκλειπτική. Αιώνες πριν, οι αστρολόγοι (που δεν πρέπει να συγχέονται με τους αστρονόμους) προσέδωσαν ιδιαίτερη σημασία σε αυτούς τους αστερισμούς, γιατί η Σελήνη, οι πλανήτες κι ο Ήλιος φαίνονται να κινούνται ανάμεσά τους.

Ένας άλλος ζωδιακός αστερισμός της χειμερινής ομάδας είναι ο Ταύρος, όπου ο λαμπρός Aldebaran παριστά το ένα μάτι του θηρίου. Ο Aldebaran βρίσκεται στο άκρο του ενός από τους δύο βραχίονες ενός μικρού V από αστέρια, που φαίνεται καθαρά ακόμα και σε μέτρια σκοτεινούς ουρανούς. Αυτός ο σχηματισμός είναι οι Υάδες, ένα αστρικό σμήνος όμοιο με τις Πλειάδες αλλά πιο απλωμένο και, γι’ αυτό, όχι τόσο έντονο. Τα κιάλια αποκαλύπτουν δεκάδες επιπλέον αστέρια που βρίσκονται μόλις κάτω από το όριο της ορατότητας με γυμνό μάτι.

Απόσπασμα από το βιβλίο:

«NIGHTWATCH – Ένας Πρακτικός Οδηγός για να Δείτε το Σύμπαν»

Το πιο κοσµαγάπητο βιβλίο αστρονομίας, ανανεωμένο και συμπληρωμένο!

εκδόσεις ΠΛΑΝΗΤΑΡΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, 4η έκδοση

Βρείτε το βιβλίο NightWatch εδώ.