ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ

Το Καλύτερο Θέαμα σε Σκοτεινό Ουρανό: ο Γαλαξίας

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΜΑΣ ΣΤΟ ΓΑΛΑΞΙΑ

Ο Γαλαξίας φαίνεται σαν αραχνοΰφαντη, νεφώδης ζώνη φωτός κεντημένη με λαμπρά ακτινοβόλα νέφη αστέρων και διχοτομημένη από σκοτεινές λωρίδες μεσοαστρικής σκόνης. Στρέψτε οποιοδήποτε οπτικό βοήθημα προς αυτή τη γαλακτώδη ζώνη, και θα τη δείτε, όπως για πρώτη φορά ο Γαλιλαίος το 1609, να αναλύεται σε χιλιάδες αστέρια που είναι τόσο αμυδρά και τόσο μακρινά, ώστε με γυμνό μάτι δεν διακρίνονται ως μεμονωμένα αστέρια.

Όταν κοιτάζετε αυτή τη ζώνη, βλέπετε έναν γιγάντιο γαλαξία – τον δικό μας – σε πλάγια όψη. Όλα τα αστέρια που βλέπετε τη νύχτα με γυμνό μάτι ανήκουν στον Γαλαξία μας και βρίσκονται σχετικά κοντά σε μας, εντός ακτίνας λίγων χιλιάδων ετών φωτός από τον Ήλιο. Αλλά ολόκληρος ο σπειροειδής Γαλαξίας μας έχει διάμετρο 100.000 ετών φωτός. Τα πιο μακρινά αστέρια που αποτελούν τις σπείρες του Γαλαξία μας είναι στα μάτια μας αξεχώριστα, το φως τους δημιουργεί την εντύπωση μιας συνεχούς γαλακτώδους ζώνης.

Εικονογράφηση από τον Adolf Schaller.

Το ηλιακό μας σύστημα βρίσκεται γύρω στα 25.000 έτη φωτός μακριά από το κέντρο του Γαλαξία, περίπου στο μέσο της απόστασης από τον πυρήνα έως το ορατό χείλος. Όταν φαντάζεστε το ηλιακό μας σύστημα στον Γαλαξία, η εικόνα που πιθανόν σχηματίζεται στο μυαλό σας είναι η Γη και οι υπόλοιποι πλανήτες σε τροχιά γύρω από τον Ήλιο στο ίδιο επίπεδο με τον δίσκο του Γαλαξία. Είναι μια νοικοκυρεμένη κατάσταση, αλλά δεν υπάρχει καμιά συμπαντική συνθήκη που να υπαγορεύει τη σύμπτωση των επιπέδων του ηλιακού συστήματος και του Γαλαξία.

Μάλιστα το ηλιακό σύστημα έχει κλίση σχεδόν ορθής γωνίας ως προς τον δίσκο του Γαλαξία, κι έτσι εξηγείται γιατί η εκλειπτική (η γραμμή που ορίζει το επίπεδο του ηλιακού συστήματος) διατρέχει τον ουρανό από τα δυτικά προς τα ανατολικά, ενώ τα βράδια του μεσοκαλόκαιρου και του χειμώνα στο βόρειο ημισφαίριο η γαλαξιακή ζώνη (που ορίζει τον δίσκο του Γαλαξία) διχοτομεί τον ουρανό με κατεύθυνση βόρεια-νότια, κάθετα προς την εκλειπτική.

ΠΟΤΕ ΝΑ ΔΕΙΤΕ ΤΟΝ ΓΑΛΑΞΙΑ

Όπως όταν γυρνάμε καβάλα στα αλογάκια του λούνα παρκ, έτσι κοιτάζουμε σε διαφορετικές κατευθύνσεις στις σπείρες του Γαλαξία καθώς η περιφορά της Γης μας μεταφέρει γύρω από τον Ήλιο. Από τον Ιούνιο έως τον Αύγουστο το νυχτερινό ημισφαίριο της Γης είναι στραμμένο προς το γαλαξιακό κέντρο. Βλέπουμε τον φεγγοβόλο πυρήνα του Γαλαξία στον Τοξότη, ακριβώς νότια στο μέσο της νύχτας. Επειδή τότε κοιτάζουμε προς τη μέγιστη πυκνότητα αστέρων, βλέπουμε την πιο λαμπρή άποψη της γαλακτώδους ζώνης. Πολλά από τα αστρικά σμήνη και νεφελώματα που βλέπουμε αυτήν την εποχή ανήκουν στη Σπείρα του Τοξότη, την επόμενη προς τα μέσα σπείρα μετά από τη σπείρα του Ωρίωνα, όπου βρίσκεται το γαλαξιακό μας σπίτι.

Έξι μήνες αργότερα, από τον Δεκέμβριο έως τον Φεβρουάριο, η νυχτερινή πλευρά της Γης είναι στραμμένη στην αντίθετη κατεύθυνση, προς το εξωτερικό χείλος του Γαλαξία και τους αστερισμούς του Ωρίωνα και των Διδύμων. Επειδή ζούμε σε μια εξωτερική σπείρα, δεν υπάρχει πολύς γαλαξίας ανάμεσα σε μας και στα σκοτεινά βάθη του διαγαλαξιακού χώρου προς αυτήν την κατεύθυνση. Η γαλακτώδης ζώνη σε αυτήν την περιοχή του ουρανού φαίνεται πιο αμυδρή, αποτελούμενη από λιγότερα και πιο μακρινά αστέρια. Τα εντυπωσιακά λαμπρά αστέρια που βλέπουμε γύρω από τον Ωρίωνα βρίσκονται όλα κοντά σε μας, εντός ακτίνας 1500 ετών φωτός περίπου, και είναι προϊόντα ενεργών περιοχών αστρικού σχηματισμού στην τοπική μας Σπείρα του Ωρίωνα. Πολλά από τα νεφελώματα και τα αστρικά σμήνη που βλέπουμε, από τον Μονόκερω έως τον Περσέα, ανήκουν στην εξωτερική γειτονική Σπείρα του Περσέα.

Ενδιάμεσα, την άνοιξη και το φθινόπωρο, η Γη είναι προσανατολισμένη έτσι ώστε να βλέπουμε κάθετα προς το επίπεδο του Γαλαξία, προς την οροφή του από τον Μάρτιο έως τον Μάιο και προς τη βάση του από τον Σεπτέμβριο έως τον Νοέμβριο. Το φθινόπωρο, όμως, δεν χάνουμε εντελώς τη θέα της γαλαξιακής ζώνης: καθώς ο ουρανός γυρίζει, η καλοκαιρινή γαλαξιακή ζώνη γέρνει και γίνεται μια ζώνη με προσανατολισμό ανατολικά-δυτικά. Την αυγή η γαλαξιακή ζώνη έχει περιστραφεί περαιτέρω και έχει αποκτήσει πάλι προσανατολισμό βόρεια-νότια, με τη χειμερινή όψη πάνω από τον ορίζοντα. Για ολονύχτιες, χωρίς διακοπή, εξερευνήσεις των σπειρών του Γαλαξία μας οι νύχτες του φθινοπώρου είναι οι καλύτερες και στα δύο ημισφαίρια (από τον Σεπτέμβριο έως τον Νοέμβριο στο βόρειο και από τον Μάρτιο έως τον Μάιο στο νότιο).

Την άνοιξη, όμως, είτε στο ένα ημισφαίριο είτε στο άλλο, χάνουμε τη θέα της γαλαξιακής ζώνης. Τις ανοιξιάτικες νύχτες είναι τυλιγμένη γύρω από τον ορίζοντα. Ψηλά, προς το ζενίθ, βρίσκεται ο γαλαξιακός πόλος: ο βόρειος γαλαξιακός πόλος στη βόρεια άνοιξη και ο νότιος γαλαξιακός πόλος στη νότια άνοιξη. Γύρω από αυτούς τους γαλαξιακούς πόλους, μακριά από τα απορροφητικά νέφη σκόνης της γαλαξιακής ζώνης, η ματιά μας διεισδύει σε μέγιστο βάθος στο διάστημα. Εδώ βρίσκουμε την πιο πλούσια συλλογή γαλαξιών. […]

Γαλακτώδης Ζώνη από τον Ελικών – Εμμανουήλ Μαλακόπουλος

ΠΟΥ ΝΑ ΔΕΙΤΕ ΤΟΝ ΓΑΛΑΞΙΑ

Για να έχετε βέλτιστη θέα του Γαλαξία, απομακρυνθείτε όσο μπορείτε από τα φώτα των πόλεων. Στους πιο σκοτεινούς ουρανούς του Αυγούστου, για παράδειγμα, το ασθενές φέγγος του Γαλαξία μας φαίνεται ότι εκτείνεται πιο πέρα από τα κύρια νέφη αστέρων, σε αστερισμούς όπως ο Δελφίν και η Λύρα. Το Μεγάλο Ρήγμα από σκοτεινή μεσοαστρική σκόνη που διαιρεί τον Γαλαξία με αφετηρία τον Κύκνο και κατεύθυνση προς τον νότο γίνεται εμφανές. Διαγώνιες σκοτεινές λωρίδες στον νότιο Οφιούχο και στον Τοξότη σχηματίζουν μια φιγούρα που μοιάζει με άλογο σηκωμένο στα πίσω πόδια. Υπό εξαιρετικά καλές συνθήκες, η σκοτεινή λωρίδα που ορίζει τα μπροστινά πόδια του αλόγου διακρίνεται μέχρι τον Αντάρη του Σκορπιού.

Το πιο θεαματικό τμήμα της γαλαξιακής ζώνης είναι στον Τοξότη και στον Σκορπιό – στην περιοχή αυτή βρίσκεται το κέντρο του Γαλαξία. Στα γεωγραφικά πλάτη του Καναδά και της βόρειας Ευρώπης αυτοί οι αστερισμοί έρπουν κατά μήκος του νότιου ορίζοντα, στερώντας από τους βόρειους μια αξιοπρεπή θέα των καλύτερων τμημάτων του Γαλαξία. Για να δείτε αυτή την περιοχή του ουρανού καλά, πηγαίνετε νότια. Από τα γεωγραφικά πλάτη των νότιων Ηνωμένων Πολιτειών ή της Καραϊβικής τα φεγγοβόλα αστρικά νέφη του Τοξότη σκαρφαλώνουν αρκετά ψηλά ώστε να λάμπουν ως το κυρίαρχο θέαμα για γυμνό μάτι σε έναν σκοτεινό καλοκαιρινό ουρανό.

Μα ακόμα και ένα ταξίδι στην Καραϊβική δεν θα σας αποφέρει ούτε τη μισή από την πλήρη θέα του νότιου ουρανού. Το μαγικό γεωγραφικό πλάτος είναι 30 μοίρες νότιο: κεντρική Χιλή, Αυστραλία και νότια Αφρική. Εκεί, στους ξηρούς ουρανούς των ερήμων, το κέντρο του Γαλαξία περνάει από το ζενίθ τα βράδια του χειμώνα (από Ιούνιο έως Αύγουστο), και φέγγει τόσο έντονα, ώστε μπορεί να σχηματίσει σκιές. Ξαπλώστε, ατενίστε τον γαλαξιακό πυρήνα και απολαύστε μια τρισδιάστατη εμπειρία που δεν μοιάζει με καμιά άλλη στην αστρονομία. Η θέση μας στα περίχωρα ενός σπειροειδή γαλαξία γίνεται ξαφνικά προφανής. Αντιλαμβάνεται κανείς ποια είναι η θέση του στο Σύμπαν. Αυτή είναι αστρονομία δια γυμνού οφθαλμού στις καλύτερες στιγμές της.

Το σπειροειδές σχήμα του Γαλαξία μας είναι τόσο εμφανές όταν βλέπουμε τον πυρήνα του ψηλά, ώστε είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι οι Έλληνες φιλόσοφοι θα το είχαν αντιληφθεί πριν από περισσότερα από 2000 χρόνια, αν απλά είχαν βρεθεί στο κατάλληλο γεωγραφικό πλάτος. Στην πραγματικότητα, όμως, μόλις στις αρχές του 20ου αιώνα μπόρεσαν οι αστρονόμοι να θέσουν το ερώτημα του σχήματος του Γαλαξία, καθώς ήταν περιορισμένοι στη θέα από το βόρειο ημισφαίριο.

Μετά από μερικά λεπτά κάτω από τη νότια γαλαξιακή ζώνη, η πρώτη μέριμνα του βόρειου αστρονόμου είναι να αντιμετωπίσει τα προβλήματα προσανατολισμού στον ουρανό, που οφείλονται στο γεγονός ότι παρατηρεί τον Γαλαξία από την ανάποδη μεριά του πλανήτη. Ότι όρθιο στον δικό μας ουρανό είναι αναποδογυρισμένο στον δικό τους. Έτσι, ο Ωρίωνας, ο Μέγας Κύων και ο Λέοντας – για να αναφέρουμε μερικούς – φαίνονται με το κεφάλι προς τα κάτω.

Αλλά η όχληση από τους αναποδογυρισμένους αστερισμούς, επισκιάζεται από το μεγαλείο ενός πελώριου πρωτόγνωρου τομέα του ουρανού: δεκάδες αγνώριμοι αστερισμοί και μια θαυμάσια γαλαξιακή ζώνη που περιέχει τα καλύτερα ανοιχτά σμήνη, σφαιρωτά σμήνη, νεφελώματα και γαλαξίες του ουρανού.


Απόσπασμα από το βιβλίο:

«THE BACKYARD ASTRONOMER’S GUIDE» – Ο πιο πλήρης οδηγός για τον ερασιτέχνη αστρονόμο!

εκδόσεις ΠΛΑΝΗΤΑΡΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Βρείτε το βιβλίο THE BACKYARD ASTRONOMER’S GUIDE εδώ.

Επιστροφή στην κορυφή κουμπί