Αστρονομία για αρχάριους

Θερινό ηλιοστάσιο. Είναι η μεγαλύτερη μέρα του χρόνου και η πρώτη μέρα του καλοκαιριού. Το πρωί αυτής της ημέρας, ο ήλιος σιγά σιγά κάνει την εμφάνισή του στον ουρανό. Κάθε χρόνο, πάντα από το ίδιο σημείο. Πάνω από τον Λυκαβηττό. Μια παρατήρηση που έγινε από τον αστρονόμο Μέτωνα τον 5ο αιώνα π.Χ., από το αρχαίο παρατηρητήριό του στην Πνύκα. Ο αστρονόμος μπόρεσε να υπολογίσει με μεγάλη ακρίβεια τη διάρκεια των εποχών, καταγράφοντας την κίνηση του ήλιου με ένα εργαλείο παρατήρησης (ηλιοτρόπιο), του οποίου η βάση διασώζεται ακόμα και σήμερα στον Λόφο της Πνύκας. Από τότε, όμως, τα πράγματα έχουν αλλάξει. Ακόμα και η θέση του ήλιου. Δεν ανατέλλει πια ακριβώς από την κορυφή του λόφου, αφού η θέση του έχει μετατοπιστεί λίγο. Με έναν τρόπο, όμως, η ιστορία συνεχίζεται και 2.500 χρόνια μετά και δεκάδες μέτρα πιο πέρα, στον Λόφο Νυμφών, το Εθνικό Αστεροσκοπείο παίρνει τη σκυτάλη από τον Μέτωνα και συνεχίζει να αποκρυπτογραφεί τα μυστήρια των ουρανών. «Ο χώρος έχει μια συνέχεια και μια ιδιαιτερότητα. Βρισκόμαστε πάνω στους ιερούς λόφους της Αθήνας, δρούμε, σκεφτόμαστε, αναρωτιόμαστε και παρατηρούμε τον ουρανό όπως τότε. Σαν να μην έχει αλλάξει τίποτα», μου λέει η αστρονόμος Φιόρη-Αναστασία Μεταλληνού από το κέντρο επισκεπτών στο Θησείο.

Έχω έρθει για την πρώτη μου αστροπαρατήρηση. Δεν είμαι μόνος μου. Οικογένειες με μικρά παιδάκια, ζευγάρια, ντόπιοι αλλά και τουρίστες έχουν επιλέξει να περάσουν αυτό το καλοκαιρινό βράδυ παρέα με τα αστέρια. «Η επισκεψιμότητα έχει αυξηθεί πολύ. Δεν έχει φτάσει στο μέγιστο που είχαμε πριν από τον κορωνοϊό, αλλά τον τελευταίο καιρό επιδεικνύει μια αυξητική τάση. Έχουμε και ελληνικό και ξένο κοινό», μου λέει η αστρονόμος. Πράγματι, γύρω μου πρόσεξα αρκετά άτομα από ξένες χώρες. Κάθε ξενάγηση ξεκινάει από μια περιήγηση στο μουσείο του Αστεροσκοπείου και καταλήγει με μια αστροπαρατήρηση με το τηλεσκόπιο Δωρίδη. Η συννεφιά όμως δεν μας επέτρεψε να γνωριστούμε καλύτερα με το φεγγάρι, που ήταν το αντικείμενο παρατήρησης για εκείνο το βράδυ. Σε τέτοιες καιρικές κυκλοθυμίες, κάθε επισκέπτης έχει το δικαίωμα να κρατήσει το εισιτήριό του και να προσπαθήσει ξανά κάποια άλλη φορά.

Η κουλτούρα της αστροπαρατήρησης

Από τη Θεσσαλονίκη έως το Ηράκλειο και από την Κέρκυρα έως την Καβάλα, σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, στην Πάτρα, στον Βόλο, στη Χαλκίδα, στην Κατερίνη, στη Νάουσα και στο Αγρίνιο, οι λάτρεις του ουρανού (ή «εραστές των άστρων», όπως τους αποκαλεί ο επίτιμος διευθυντής του Ευγενίδειου Πλανητάριου, Διονύσης Σιμόπουλος) έχουν δημιουργήσει αθόρυβα μια κουλτούρα αστροπαρατήρησης στην Ελλάδα, με κύριους κοινωνούς τους ερασιτέχνες αστρονόμους. Για πολλούς από αυτούς, η αστροπαρατήρηση δεν είναι ένα απλό χόμπι, αλλά μονοπάτι ζωής. «Είμαι από τους ανθρώπους που δεν θα κοιμηθούν το βράδυ αν δεν βρουν απάντηση στο ερώτημα που έχουν θέσει. Θα προσπαθώ πάντα να βρω απαντήσεις εκεί που δεν είχα χθες», μου λέει ο Άρης Μυλωνάς, ένας επίμονος ερασιτέχνης αστρονόμος που πέρασε πολλά χρόνια προσφέροντας τις υπηρεσίες του στο κέντρο επισκεπτών του αστεροσκοπείου της Πεντελής.

Πολλές φορές, οι ερασιτέχνες αστρονόμοι δραστηριοποιούνται μέσα από συλλόγους, που διοργανώνουν εκδηλώσεις και για το ευρύτερο κοινό, τα λεγόμενα «αστροπάρτι». «Κάποια Σαββατοκύριακα μέσα στον χρόνο, οργανώνουμε εκδρομές για να παρατηρήσουμε τα αστέρια. Είναι και μια ευκαιρία κοινωνικοποίησης για ανθρώπους με κοινά ενδιαφέροντα», μου λέει ο αστροφωτογράφος και πρόεδρος της αστρονομικής ένωσης Σπάρτης, Αντώνης Φαρμακόπουλος. Οι συναντήσεις αυτές λειτουργούν και δοκιμαστικά, για ανθρώπους που δεν είναι σίγουροι ακόμη αν θέλουν να επενδύσουν σε κάποιο τηλεσκόπιο. Με τον κορωνοϊό, οι εκδηλώσεις μειώθηκαν, παρ’ όλα αυτά πριν από λίγες ημέρες πραγματοποιήθηκε στο Αγρίνιο η 14η Πανελλήνια Εξόρμηση Ερασιτεχνών Αστρονόμων. Η συμμετοχή ξεπέρασε τα 1000 άτομα,  όπως με ενημερώνει ο πρόεδρος της Αστρονομικής και Αστροφυσικής Εταιρείας της Δυτικής Ελλάδας, Κίμωνας Παπαθανασόπουλος.

Θερινός ουρανός

Η αστροπαρατήρηση, πάντως, μπορεί να είναι και «ατομικό» χόμπι. Το πιο απλό παράδειγμα είναι ότι όλοι κοιτάμε το φεγγάρι, ειδικά στη φάση της πανσελήνου και κυρίως του Αυγούστου, όταν το φεγγάρι λαμβάνει μυθικές διαστάσεις. Όπως βέβαια μου λέει ο κ. Φαρμακόπουλος, το φεγγάρι του Αυγούστου δεν έχει τίποτα διαφορετικό από τα υπόλοιπα. «Είναι ένας αστικός μύθος, που ίσως έχει γεννηθεί από την καλοκαιρινή μας διάθεση». Μπορεί αυτή η συνειδητοποίηση να είναι λίγο απογοητευτική, ωστόσο ο καλοκαιρινός ουρανός έχει αρκετούς αστρονομικούς θησαυρούς προς εξερεύνηση. Μπορείτε να προμηθευτείτε έναν χάρτη και να προσπαθήσετε να διακρίνετε αστερισμούς, που είναι ευδιάκριτοι μόνο την περίοδο του καλοκαιριού, καθώς οι αστερισμοί αλλάζουν με την τροχιά της Γης και συνεπώς με τις εποχές.

«Ο αστερισμός του Σκορπιού είναι κατάλληλος για αρχάριους, καθώς είναι πολύ λαμπερός, και είναι εύκολο να εντοπιστεί, κυρίως από το φωτεινό κόκκινο αστέρι του, τον Αντάρη», προτείνει η κ. Μεταλληνού. Υπάρχουν βέβαια και σχετικές εφαρμογές που μπορείτε να κατεβάσετε στο κινητό, όπως το Sky View Lite ή το SkySkafari, που επιδεικνύουν την ακριβή θέση των αστερισμών που βρίσκονται εκείνη τη στιγμή στον ουρανό. Αλλά πώς θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τον καλοκαιρινό ουρανό χωρίς να αναφερθούμε στα πεφταστέρια; Μάλλον θα συνεχίσω να σας στενοχωρώ, καθώς τα πεφταστέρια δεν είναι αστέρια, αλλά μετεωροειδείς. Και δεν πέφτουν μόνο το καλοκαίρι, αλλά κάθε βράδυ. «Το πιο εντυπωσιακό διήμερο μέσα στον χρόνο που μπορεί κανείς να τα παρατηρήσει είναι γύρω στις 13 Αυγούστου. Οι διάττοντες αστέρες ξεκινούν από τον αστερισμό του Περσέα, γι’ αυτό και ονομάζονται Περσίδες. Εκείνη την περίοδο, η βροχή είναι αρκετά έντονη και μπορεί κανείς να μετρήσει μέχρι και τριάντα πεφταστέρια τη φορά», λέει ο κ. Μυλωνάς. Οι πιθανότητες αυξάνονται, λογικά όλο και κάποια ευχή θα πιάσει.

Το φετινό καλοκαίρι, όμως, μπορεί να διακρίνει κανείς και ένα ιδιαίτερο φαινόμενο. Ο Ερμής, η Αφροδίτη, ο Άρης, ο Δίας και ο Κρόνος βρίσκονται σε πλήρη ευθυγράμμιση. Κάτι που είναι ευδιάκριτο και με γυμνό μάτι. Την τελευταία φορά που οι πλανήτες ευθυγραμμίστηκαν με αντίστοιχο τρόπο ήταν το 2004 και δεν θα συμβεί ξανά μέχρι το 2040. Αν και το φαινόμενο ήταν πιο έντονο στις 23-24 Ιουνίου, μπορείτε ακόμη να διακρίνετε τα απομεινάρια αυτής της ευθυγράμμισης.

Προϋπόθεση για όλα αυτά είναι να βρίσκεστε μακριά από τα φώτα της πόλης. Αν θέλετε να πάρετε μια μικρή γεύση, δίχως να επενδύσετε πολύ χρόνο, καλές εναλλακτικές είναι το Σούνιο και το όρος του Κιθαιρώνα. Για αρχή δεν χρειάζεται να αγοράσετε τηλεσκόπιο, αρκεί ένα καλό ζευγάρι κιάλια. Πριν και κατά τη διάρκεια της αστροπαρατήρησης αποφύγετε όσο πιο πολύ μπορείτε την έκθεση σε τεχνητό φως και οργανώστε τις παρατηρήσεις σας όσο πιο κοντά γίνεται στη νέα Σελήνη, όταν το φως του φεγγαριού δεν έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στον ουρανό. «Ιδανικά, πρέπει να βρίσκεστε σε υψόμετρα της τάξεως των 1.500 μ., γιατί η ατμοσφαιρική διαταραχή σε χαμηλότερα σημεία μπορεί να δημιουργήσει ψευτοείδωλα», λέει ο κ. Φαρμακόπουλος. Αλλά αυτό ίσως το αφήσουμε στους πιο προχωρημένους.

Η ρύπανση της ατμόσφαιρας, επίσης, εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό το πώς αντιλαμβανόμαστε την ακριβή θέση των ουράνιων σωμάτων. Ο κ. Λουκάς Ζαχείλας, επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και πρόεδρος της Εταιρείας Αστρονομίας και Διαστήματος Βόλου, υποστηρίζει πως η τριβή με τον ουρανό μπορεί να μας βοηθήσει να εκτιμήσουμε καλύτερα τον πλανήτη στον οποίο ζούμε. «Αν καταστρέψουμε τη Γη, δεν υπάρχει ούτε μία πετρούλα που θα μπορέσει να μας φιλοξενήσει. Όχι αύριο, ούτε στα επόμενα εκατό χιλιάδες χρόνια. Αυτό όμως, για να το καταλάβει κάποιος άνθρωπος, θα πρέπει να έχει γνώσεις αστρονομίας. Η Γη μας είναι ένα πάρα πολύ μικρό σώμα, που μόνο αν παρατηρήσει κάποιος τα υπόλοιπα ουράνια σώματα του σύμπαντος μπορεί να το αντιληφθεί. Είναι μια γνώση που πρέπει να προσπαθήσουμε να περάσουμε και στις νεότερες γενιές».

Με το βλέμμα στα αστέρια

«Ένας φιλόσοφος κάποτε αναρωτήθηκε: “Είμαστε άνθρωποι γιατί κοιτάζουμε τα αστέρια ή κοιτάζουμε τα αστέρια επειδή είμαστε άνθρωποι;” Ανούσιο, ίσως να το σκεφτόμαστε… Η πραγματική ερώτηση είναι: “Τα αστέρια μάς κοιτάζουν;”» γράφει ο Νιλ Γκέιμαν στο βιβλίο του Αστερόσκονη (εκδ. Κέδρος). Η αλήθεια είναι πως η ανάγκη μας να παρατηρούμε τα αστέρια συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με την ανθρώπινη φύση μας. Ανέκαθεν στρέφαμε το βλέμμα μας στους «ουρανούς» για να πλοηγηθούμε στον κόσμο. Είτε αυτό έχει να κάνει με την αναζήτηση απαντήσεων σε υπαρξιακά ερωτήματα είτε επειδή θέλουμε να αντιληφθούμε καλύτερα τη θέση μας στο σύμπαν, μεταφορικά αλλά και κυριολεκτικά. Δεν είναι λίγες οι φορές που έχουμε χαθεί «στον κόσμο τους». Μετράμε και ξαναμετράμε, παρατηρούμε, αλλά οι σκέψεις μας γρήγορα ξεφεύγουν. Αφηνόμαστε σε παιδικές σκέψεις για παράλληλους κόσμους, βλέπουμε εικόνες και πρόσωπα στα πλήθη αυτών των γιγαντιαίων πυγολαμπίδων, και τα προβλήματά μας αρχίζουν να μοιάζουν μικρά και ασήμαντα. Είμαστε άραγε κι εμείς μικροί και ασήμαντοι; Πού πάνε τα αστέρια όταν πεθαίνουν; Πού πάμε εμείς; Ακόμα και να μην παρασυρόμαστε όλοι σε μια αντίστοιχη ρομαντική δίνη σκέψεων στην όψη του έναστρου ουρανού, θα προσπαθούμε πάντα να αποκρυπτογραφήσουμε τα μυστήριά του. Θα κοιτάμε τα αστέρια με το ίδιο δέος που τα κοιτούσαν οι άνθρωποι χιλιάδες χρόνια πριν.

ΙΝFO 
→ Επισκέψεις στο Αστεροσκοπείο
Ξεναγήσεις κάθε Τετάρτη, Παρασκευή και Σάββατο στις 20.00, email: [email protected], Τ/210-34.90.160, 210-34.90.036

Πηγή: Περιοδικό Κ