Αστρονομία, αρχαιοαστρονομία και αιγυπτιολογία: Σκέψεις με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου το παραμύθι του ναυαγού, σε μετάφραση της Δρ Δρ Αλίκης Μαραβέλια

Πρωτοάκουσα την Δρ Δρ Αλίκη Μαραβέλια σε ένα συνέδριο στο Εθνικό Αστεροσκοπείο. Τότε ερευνούσε τα Νέφη του Μαγγελάνου, εγώ μελετούσα την Κοσμολογία, οπότε η ομιλία της ήταν άλλη μία σε σειρά διαλέξεων που παρακολουθούσα για να χτίσω μια γενικότερη εικόνα της αστρονομικής έρευνας στην Ελλάδα. Οπότε δεν έδωσα ιδιαίτερη σημασία στην ομιλία, και απλά ξεχάστηκε …

Είκοσι χρόνια αργότερα, η Αλίκη εμφανίζεται στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Είχε έρθει στο Πήλιο που τόσο πολύ το αγαπά, και πέρασε να δει ποιος είναι αυτός που ασχολείται με την Αρχαιοαστρονομία. Δεν είμαστε πολλοί στον κόσμο έτσι κι αλλιώς: στο Πανευρωπαϊκό Συνέδριο χρειάζεται μόνο ένα λεωφορείο για να πάμε εκδρομή. Έτσι, λοιπόν, ξανασυναντηθήκαμε.

Εγώ είχα κάνει ένα κύκλο από την Κοσμολογία στο Διαδίκτυο, πρώτα σε Εταιρείες και μετά στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, και κατέληξα στο τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας, Κοινωνικής Ανθρωπολογίας (γνωστό ως Ι.Α.Κ.Α.) στον Βόλο. Η Αλίκη, από την άλλη, είχε φύγει στην Γαλλία, ολοκλήρωσε μετ’ επαίνων ένα δεύτερο Διδακτορικό στην Αιγυπτιολογία στο Πανεπιστήμιο της Limoges, και μετά από μια θητεία σε Ερευνητικά Κέντρα του εξωτερικού (όπου έχτισε και τις γνώσεις της και σε πολλές σύγχρονες γλώσσες, όχι μόνο στα ιερογλυφικά) είχε επιστρέψει στην Ελλάδα, ιδρύοντας το Ελληνικό Ινστιτούτο Αιγυπτιολογίας (Ε.Ι.Α.). Η ερευνητική της δραστηριότητα σε αυτό το διάστημα δεν είχε καμμιά σχέση με την δική μου. Εγώ ουσιαστικά τα παράτησα μετά το Διδακτορικό, με ελάχιστες δημοσιεύσεις. Αλλά η Αλίκη είχε εκτοξευθεί στο διάστημα! Η παραγωγή της ήταν απίστευτη. Πόσα άρθρα έχει; Πάνω από 100 σίγουρα, ίσως να φτάνει τα 150 τώρα πια, μαζί με τα πολλά βιβλία (είτε ως συγγραφέας είτε ως επιμελήτρια)

Όμως ακόμα πιο εντυπωσιακό στην δραστηριότητα και στην προσωπικότητα της Αλίκης είναι η ικανότητά της να μεταλαμπαδεύει την αγάπη της για την Αρχαία Αίγυπτο (και την Αστρονομία) στο περιβάλλον της. Στο Σεμινάριο του Ινστιτούτου δεν προσέρχονται μόνο φοιτητές της Αρχαιολογίας για να καλύψουν το πραγματικό κενό στην διδασκαλία της Αιγυπτιολογίας στα ελληνικά πανεπιστήμια. Αλλά και άνθρωποι που απλά θέλουν να μάθουν περισσότερα —συχνά μόνο και μόνο γιατί άκουσαν μια εκλαϊκευμένη διάλεξή της. Έτσι κόλλησα κι εγώ. Πρόθυμα ερχόταν στον Βόλο ξανά και ξανά και μίλαγε στους φοιτητές μου για την αιγυπτιακή Αστρονομία και στο ευρύτερο κοινό για την θρησκεία και τις επιστήμες την εποχή των φαραώ. Δεν νομίζω να της μετέδωσα την συμπάθειά μου για την Ύστερη Αρχαιότητα. Αλλά με έκανε να ενδιαφερθώ για την κοσμοθεωρία και την ζωή στην Κοιλάδα του Νείλου, με ώθησε να ασχοληθώ και ερευνητικά με την Αίγυπτο, και τελικά να καταλήξω στο Διοικητικό Συμβούλιο του Ε.Ι.Α.

Αν μου έλεγαν λίγα χρόνια νωρίτερα ότι θα διάβαζα στην παραλία Λογοτεχνία από το Μέσο Βασίλειο της Αιγύπτου (δηλαδή από την περίοδο 2040-1640 π.Χ.), θα γέλαγα. Όμως η Αλίκη μετέφρασε στα ελληνικά την Ιστορία του Ναυαγού. Η σύντομη αυτή ιστορία (για την ακρίβεια το μέρος της που έχει σωθεί) είναι μόλις 189 στίχοι στον Πάπυρο 1115 του Μουσείου Hermitage όπου διασώζεται σε ιερατική γραφή. Η Αλίκη έφτιαξε από αυτό ένα βιβλίο 240 σελίδων (η επιστημονική μελέτη με τίτλο Η Ιστορία του Ναυαγού κυκλοφόρησε το 2021 από τις Εκδόσεις ΣΕΡΑΠΙΣ: ISBN 978-618-85516-0-2). Ξεκινά με υψηλής ποιότητας ασπρόμαυρες αναπαραγωγές του παπύρου και την μεταγραφή του σε ιερογλυφικά. Ακολουθεί μια εισαγωγή με την ιστορία του Μέσου Βασιλείου της Αιγύπτου, την σύγκριση του Ναυαγού με άλλα δείγματα αιγυπτιακής Λογοτεχνίας και ανάλυση της πλοκής. Την συζητά ως αστρονομική αλληγορία και αναλύει τις έννοιες που σχετίζονται με την Αστρονομία (ιδίως την πτώση μετεωριτών). Έπεται η μετάφραση του κειμένου. Αλλά και η μεταγραφή σε ιερογλυφικά και η φωνητική μετεγγραφή, λέξη-λέξη, συντακτικό, γραμματική, λεξικό, ό,τι χρειάζεται για να χρησιμοποιηθεί σαν διδακτικό εγχειρίδιο για σπουδαστές της Αιγυπτιολογίας και της Γραμματικής των Μέσων Αιγυπτιακών.

Αλλά δεν είναι αυτό το βιβλίο το οποίο παρουσιάζεται. Η Αλίκη προσφέρει απλόχερα και στις μικρότερες ηλικίες την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με την αγαπημένη της γη των φαραώ, παράγοντας μια τέταρτη μετάφραση της Ιστορίας του Ναυαγού για τα παιδιά (Εκδόσεις ΦΕΡΕΝΙΚΗ, ISBN 978-960-9513-86-9). Με την βοήθεια της εικονογράφησης της Iris Hoogeweij (Ολλανδής Αρχαιολόγου και Αιγυπτιολόγου) το παραμύθι αυτό είναι ιδανικό για να φέρει την καθημερινή Αίγυπτο αλλά και την μυθολογία της στο νεαρότερο ακροατήριο. Η ιστορία έχει μόλις τρεις χαρακτήρες: ένα πλοίαρχο, τον ύπαρχο, και ένα θεϊκό ερπετό. Ο πλοίαρχος μόλις έχει επιστρέψει από μια αποτυχημένη αποστολή και φοβάται την πιθανή τιμωρία από τον φαραώ. Έτσι, ο αξιωματικός τού αφηγείται μια παρόμοια κατάσταση από το παρελθόν του, όπου ναυάγησε και τελικά σώθηκε από το θεϊκό φίδι. Το οποίο με την σειρά του αφηγείται την ιστορία της καταστροφής, όταν ένας μετεωρίτης σκότωσε όλη την φίδο-οικογένειά του και τον άφησε μόνο στο μαγεμένο νησί. Η ιστορία έχει δράση, αλλά ίσως όχι όπως έχουν συνηθίσει τα σημερινά παιδιά, με τους ήρωες ή τους υπερ-ήρωες. Δεν θα σας πω λεπτομέρειες για να μην χάσετε το ενδιαφέρον σας για την υπόθεση … Πάντως, ο ύπαρχος αποδεικνύεται πιο άξιος από τον πλοίαρχο. Το βασικό δίδαγμα είναι η υπομονή και η εγκαρτέρηση, ο δυναμισμός και η αισιοδοξία, που ακόμα και στις δυσκολότερες συνθήκες ανταμείβονται. Και η ευγένεια επίσης δεν βλάπτει! Όπως και το να ακούς τις συμβουλές των έμπειρων κι έμπιστων φίλων σου.

Η εικονογράφηση της Iris Hoogeweij συμβάλει αποφασιστικά στην απόλαυση για τους μικρούς αναγνώστες. Όπως είπε η κόρη μου «μας ταξιδεύουν στα μαγικά μέρη και στις φανταστικές περιπέτειες του ναυαγού» και «μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα αυτά που θέλει να μας περάσει το βιβλίο». Είναι αιγυπτιολογικά σωστές, αλλά ταυτόχρονα μοιάζουν με παιδικές ζωγραφιές. Έτσι ενισχύουν αποτελεσματικά την ιστορία και το νόημά της, κι από την άλλη δείχνουν τις εικόνες της ζωής των αρχαίων Αιγυπτίων (για την οποία οι μικροί αναγνώστες μπορούν να διαβάσουν περισσότερα στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου). Την εικονογράφηση συμπληρώνουν και λίγες φωτογραφίες από αρχαιολογικά ευρήματα που σχετίζονται με την υπόθεση του παραμυθιού.

Αξίζουν συγχαρητήρια στην Δρ Αλίκη Μαραβέλια για την νέα αυτή προσπάθειά της στην προσέγγιση με τον αρχαίο κόσμο του Νείλου. Και πιστεύω ότι οι μικροί αναγνώστες όχι μόνο θα ευχαριστηθούν ένα παραμύθι με ηλικία 4000 ετών, αλλά θα θελήσουν να μάθουν κι άλλα για την χώρα των φαραώ. Και, ίσως, για κάποιους από αυτούς, η Αίγυπτος, αλλά και η ενασχόληση με την Αστρονομία, να γίνουν όνειρα ζωής.