Ουρανογραφία: Ο αστερισμός του Ηρακλή
Ο πέμπτος πιο μεγάλος σε έκταση αστερισμός του βορείου ημισφαιρίου, που κατέχει 1.225 τετραγ. μοίρες στον ουράνιο θόλο. Βρίσκεται ανάμεσα στον Οφιούχο, το Δράκοντα, τον Όφι, το Βόρειο Στέφανο και τη Λύρα. Παρά το μεγάλο του μέγεθος, όμως, είναι ένας αμυδρός αστερισμός, αφού αποτελείται κυρίως από αστέρες 3ου και 4ου μεγέθους. Ο Argelander καταμέτρησε 155 αστέρια στον αστερισμό με γυμνό μάτι και ο Heis 227. Από αυτά 15 είναι φωτεινότερα του 4ου μεγέθους, τα β(2.8), ζ(2.8), α(3.0), π(3.1), δ(3.1), μ(3.4), η(3.5), ι(3.8), γ(3.8), ξ(3.8), ο(3.8), τ(3.9), 109(3.9), ε(3.9) και θ(4.0). Τα αστέρια αυτά είναι κατανεμημένα σε ένα ισοσκελές τραπέζιο, που η μικρότερη του βάση είναι ενωμένη προς τα νότια με ένα πεντάγωνο. Στα ανατολικά του έχει ισοσκελές τρίγωνο που φτάνει μέχρι τον αστερισμό του Δράκοντος. Μεσουρανεί το καλοκαίρι, αλλά μέρος αυτού είναι σχεδόν αειφανές όλο το χρόνο.
Σε μια τέτοια μεγάλη έκταση φυσικά βρίσκουμε πολλά ενδιαφέροντα αντικείμενα. Το πιο γνωστό απ’ όλα είναι το ομορφότερο σφαιρωτό σμήνος του βορείου ημισφαιρίου, το Μ13. Ανακαλύφτηκε από τον Χάλλεϋ το 1714 και είναι ορατό και με γυμνό μάτι. Με ένα μέτριας ισχύος τηλεσκόπιο μπορεί κανείς να δει μερικά αστέρια ομοιόμορφα κατανεμημένα γύρω από το κέντρο του σμήνους, που αποτελείται από περισσότερα από 100.000 αστέρια. Το Μ13 είναι ένα από τα πιο όμορφα αντικείμενα του ουρανού για τηλεσκόπιο και πολύ-φωτογραφημένο. Άλλο ένα σφαιρωτό σμήνος, επίσης όμορφο, που είχε την ατυχία να βρεθεί κοντά στο πανέμορφο Μ13, είναι το M92. Είναι κι αυτό πολύ όμορφο και σχεδόν ορατό με γυμνό μάτι (μέγεθος 6.1), λίγο μικρότερο από το Μ13. Υπάρχει και άλλο ένα σφαιρωτό σμήνος, το NGC6229, ένα από τα βορειότερα του γαλαξία μας. Ο αστερισμός δεν έχει κανένα ανοιχτό σμήνος ούτε νεφέλωμα και, από τα τέσσερα πλανητικά νεφελώματα που υπάρχουν, τα δύο μόνο είναι ορατά με αρκετά ισχυρό τηλεσκόπιο, κάτι που δεν ισχύει για τα εξωγαλαξιακά αντικείμενα, γιατί είναι πολύ αμυδρά. Όμως το διαστημικό τηλεσκόπιο Χαμπλ με τις φωτογραφίες του Βαθέος Πεδίου του ανακάλυψε σ’ αυτόν τον αστερισμό τους «πρώτους» γαλαξίες μετά τη Μεγάλη Έκρηξη, ηλικίας 11 δισεκατομμυρίων ετών.
Στον Ηρακλή βρίσκονται πολλοί και ενδιαφέροντες διπλοί αστέρες. Ο α Her, ο «Ρας Αλγέθι» (το κεφάλι του γονατισμένου ήρωα), που είναι ένας οπτικά διπλός, αλλά φασματοσκοπικά τριπλός, με έναν κόκκινο γίγαντα μεταβλητό (από 3ο σε 4ο μέγεθος) και έναν ακόλουθο κιτρινοπράσινο, που είναι διπλός με περίοδο 51.5 ημερών. Ο ζ, με περίοδο 34.5 ημερών, κι αυτός μεταβλητός. Οι δ, ρ και μ. Τέλος, ένας διπλός, που είναι ισχυρή πηγή ακτίνων Χ, ονομάζεται Hercules X-1 και ανακαλύφτηκε από το δορυφόρο Uhuru το 1971. Το ένα μέλος του διπλού είναι ένας γίγαντας με μάζα μιάμιση φορά τη μάζα του Ήλιου, που μεταβάλλεται σε λαμπρότητα και μετατρέπεται από αστέρι τύπου A/F σε Β, ενώ το άλλο μέλος είναι προφανώς ένας αστέρας νετρονίων. Περιστρέφεται και εκπέμπει ισχυρή ακτινοβολία Χ, προκαλώντας τη μετάπτωση της λαμπρότητας του συντρόφου του. Ο διπλός αυτός αστέρας Hercules X-1 ταυτίζεται με τον οπτικό αστέρα HZ Her. Είναι ο δεύτερος διπλός αστέρας ακτίνων Χ που ανακαλύφτηκε μετά τον Centaurus X-3.
Ο αστερισμός του Ηρακλή είναι πολύ παλιός. Έχει πολλά ονόματα πάνω από 70 – στους λαούς του κόσμου. Τα ονόματα αυτά είναι ονόματα ηρώων κυρίως, αλλά και θεών. Έτσι ήταν Ηρακλής, Hercules, Γιλγαμές, Γιλγαμές, Ιστουμπάρ, Caeteus, Alciders, Lycaon, Pataecus, Epipataecus, Maceris, Desanaus, Ixion και Thamyris, αλλά και Prometheus, Amphitryoniades, Theseus, Orpheus, αλλά ακόμη και Αδάμ και Σαμψών, και «Τρεις μάγοι» κατά τον Julius Schiller, για να αναφέρω μερικά μόνο ονόματα.
Στους αρχαίους μας προγόνους δεν ήταν γνωστός ως Ηρακλής αλλά ως «Ενγούνασι» στον Εύδοξο, «Ενγούνασι» στον Ίππαρχο και «Ενγόνασιν» στον Πτολεμαίο. Ήταν, λοιπόν, ο ήρωας «ο εν γόνασι καθήμενος» και ως τέτοιος παρουσιάζεται στους περισσότερους χάρτες των ουρανογράφων του Μεσαίωνα, αλλά και στους μετέπειτα. Ως ένας ήρωας, δηλαδή, με τη λεοντή στην πλάτη και με ρόπαλο στο χέρι, που του έδωσαν και τον τίτλο ή το όνομα του «Κορυνήτη» ή «Κορυνοφόρου». Το αριστερό του πόδι συνήθως ήταν πάνω στο Δράκοντα και το δεξί κοντά στο Βοώτη, όπως φαίνεται και στη σφαίρα του Farnese, από τον 1ο π.Χ. αιώνα ίσως. Ο Δράκος αυτός ήταν ο αρχαίος «Όφις» του Ερατοσθένη, του πρώτου Έλληνα αστρονόμου που προσπάθησε να συνδέσει το «Είδωλον» και τον «Οκλάζοντα» του Αράτου με τον Ηρακλή την ώρα που σκοτώνει το Δράκο ο οποίος φυλάγει τα μήλα των Εσπερίδων. Έγραψε: «Ούτος, φασίν, Ηρακλής εστίν».
Ο Έλληνες πήραν τον αστερισμό αυτό και το μύθο του από τους λαούς της Μεσοποταμίας, ίσως μέσω των Φοινίκων. Σε κυλίνδρους της Μεσοποταμίας, σε κουδούρους (συνοριακοί λίθοι), σε σφραγίδες του 3000-3500 π.Χ. παρουσιάζεται ένας * νέος να πατάει με το πόδι του πάνω στο κεφάλι ενός δράκου. Σύμφωνα με τους τους μύθους, ο νέος αυτός ήταν ο Γιλγαμές, ο Γύλγαμος των Αιολέων, η ο Νιμρόντ των Εβραίων ή ο Ιστουμπάρ, όπως έγινε πολύ αργότερα από τον G. Smith, ο θεός Ήλιος που πατάσσει τα δράκοντα του σκότους, τον Τιάμαr. Είναι η πορεία του ήλιου στον ο θόλο. Και ο ήλιος περνάει στην ετήσια κίνησή του από τους δώδεκα ζωδιακούς ουράνιο αστερισμούς.
Οι Έλληνες υιοθέτησαν τον αστερισμό αυτό από τους Φοίνικες που τον ονόμαζαν Μέλκαρθ και τον λάτρευαν σαν θεό της θάλασσας, όπως φαίνεται από πολλά ευρήματα. Εμείς, όμως, αλλάξαμε και το θεό Ήλιο και το θεό της θάλασσας με έναν ημίθεο, τον Ηρακλή, και αυτό γιατί ήταν στο πνεύμα των προγόνων μας. Οι θεοί γι’ αυτούς είχαν τα ελαττώματα και τα προτερήματα των ανθρώπων. Αλλά πιο κοντά σ’ αυτούς ήταν οι ημίθεοι, που ήταν μεν αθάνατοι, αλλά ζούσαν ανάμεσα στους ανθρώπους. Έτσι ο θεός Ήλιος των Χαλδαίων και των Βαβυλωνίων έγινε ο ημίθεος Ηρακλής, με τη δύναμη του Ήλιου και μια θέληση ν’ ακολουθήσει το δρόμο της Αρετής και όχι της Κακίας, κατά το νεότερο σοφιστή Πρόδικο, ο οποίος θέτει έτσι και μια ηθική βάση για τους μετέπειτα ινδοευρωπαίους, για να εξηγήσει και την αγάπη του απλού λαού για τον ήρωα Ηρακλή. Ο Ηρακλής έγινε πολύ δημοφιλής ήρωας και τα κατορθώματα που έκανε ήταν δώδεκα και συνδέθηκαν έτσι με τους δώδεκα ζωδιακούς αστερισμούς.
Σχεδόν όλοι οι αστερισμοί του ουρανού, με εξαίρεση αυτούς του νοτίου ημισφαιρίου, συνδέονται με τους άθλους του Ηρακλή. Θα αναφέρω εδώ μερικούς και για λεπτομέρειες ανατρέξτε στο βιβλίο του Julius D.W Staal «Patterns in the sky» ή στο άρθρο του Henrik Laurell: «Zodiaken och myterna» (Ο ζωδιακός κύκλος και οι μύθοι, στα σουηδικά). Ο Λέων είναι το λιοντάρι της Νεμέας. Η Ύδρα, η Λερναία Ύδρα. Ο Πήγασος, τα άλογα του Διομήδη. Ο Βοώτης, ο Άτλας, ο γίγαντας. Ο Δράκος, ο Λάδων, το όριο στον κήπο των Εσπερίδων. Ο Αετός είναι ο Κύκνος, η Λύρα οι Στυμφαλίδες όρνιθες και το Βέλος αυτό που τις σκότωσε. Ο Ηριδανός είναι τα ποτάμια Αλφειός και Πηνειός που έπλυναν την κόπρο του Αυγεία και ο Ταύρος είναι ο Μινώταυρος.
Ο γονατισμένος ήρωας έγινε, στους Λατίνους, Hercules και το όνομα αυτό παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο έργο του Avienus «Καταστερισμοί» (4ος αι. μ.Χ.). Ο τελευταίος, όμως, ισχυρίζεται ότι το όνομα αυτό το χρησιμοποίησε για πρώτη φορά ο επικός ποιητής μας Πανύασις, θείος του Ηροδότου, το 500 π.Χ., θέλοντας να εισαγάγει έναν ακόμη από τους αργοναύτες στον ουρανό. Το λατινικό αυτό όνομα, καθώς και όλες οι «εκβαρβαρισμένες» μορφές των μεταφράσεων των ελληνικών ονομάτων στις διάφορες γλώσσες, πέρασε σε όλους τους λαούς και είναι αυτό που έχουμε μέχρι σήμερα για το μεγάλο αυτό αστερισμό του βορείου ημισφαιρίου.
Οι Άραβες, πριν από την επίδραση των Ελλήνων, ονόμαζαν τον αστερισμό αυτό «Αλ Ρακίς», ο Χορευτής, του οποίου ένα μέρος, μαζί με τους αστερισμούς του Οφιούχου και του Όφεως, αποτελούσαν γι’ αυτούς τον αστερισμό «Ραουντάχ», δηλαδή το «χώρο της Βοσκής», που είχε τα βόρεια όριά του στα άστρα β, γ Her και β, γ Serpentis και τα νότια στα δ, α, ε Serpentis και δ, ε, ζ, η Ophiuchi. Τα άστρα που αποτέλεσαν το ρόπαλο του Ηρακλή ήταν τα πρόβατα που έβοσκαν μέσα στο χώρο αυτό της βοσκής,
Θα ήθελα να κλείσω με τους Κινέζους, που έδιναν ονόματα σε καθένα άστρο του αστερισμού χωριστά. Έτσι, ο α Her ήταν ο «Τι Τσο» ή «Τσιν», η Αυτοκρατορική Έδρα. Ο β Her ήταν ο «Χο Τσουνγκ», «Μέσα στον ποταμό», ενώ ο γ Her ο «Μεταξύ των ποταμών» («Χο Κιίν») και ο μ Her μαζί με τον α Her «οι εννιά ποταμοί» («Κίου Χο»). Ο θ Her ήταν η «Καταγραφή του Ουρανού» («Τιέν Κε») και ο λ Her ο «Τσάου», το όνομα μιας από τις φεουδαλικές επαρχίες της Κίνας.
Απόσπασμα από το βιβλίο:
«ΟΥΡΑΝΟΓΡΑΦΙΑ – Η Ιστορία και η Μυθολογία των Αστερισμών»,
εκδ. ΠΛΑΝΗΤΑΡΙΟ Θεσσαλονίκης
Βρείτε το βιβλίο εδώ.
